1400 Yılı İran Mali Bütçesi Yasa Tasarısı Açıklandı

1400 Yılı İran Mali Bütçesi Yasa Tasarısı Açıklandı
Yazı boyutunu buradan ayarlayabilirsiniz

Aylardır merak konusu olan ve uzmanlar tarafından çeşitli senaryolar çerçevesinde tartışılan 1400 (2021) yılı İran Mali Bütçesi Yasa Tasarısı, 3 Aralık 2020’de hükûmet tarafından İran Meclisine sunuldu. Bütçe’nin Meclise sunulmasıyla beraberinde gelen tartışmalar ve Bütçe içeriğindeki bazı kalemlerdeki artışlar, birçok çevre tarafından ele alındı. Bütçe Tasarısı, kimi beklentileri karşılasa da bazı kalemlerdeki artışlar, İran’ın 1400 yılında mevcut politikaları ile ilgili değişikliğe gideceğinin açık göstergesidir.

Hükûmete bağlı olarak faaliyette bulunan Bütçe ve Planlama Kurumu (Sazman-i Bername ve Bütçe-yi Keşver) tarafından hazırlanan devlet bütçesi, İran yılı azer ayının ortasında (yani miladi yıl olarak aralık ayının başlarında) hükûmet tarafından Bakanlar Kurulunun onayına sunulduktan sonra Meclise yasa tasarısı olarak gönderilmektedir. Hazırlanan bütçe tasarısı, komisyonlarda ve Meclis Genel Kurulunda görüşüldükten sonra Anayasayı Koruyucular Konseyinin onayına sunulmaktadır. Konsey, tasarı üzerinde değişiklik yapabilmektedir ve bu değişikliklerin onayı ile tasarı yasalaşmaktadır. İran bütçesi genel olarak “Genel Bütçe” ve “Kamu Teşebbüsleri Bütçesi” olarak ikiye ayrılmaktadır. Bütçenin bütünü ise “Konsolide Bütçe” olarak adlandırılmaktadır.

 

Şekil 1: İran Mali Bütçe Sistemi (İRAM, 2020)

 

1400 Yılı Mali Bütçesi Yasa Tasarısı’na Genel Bakış

Son dönemlerde Bütçe ve Planlama Kurumu tarafından tüm süreçleri şeffaf şekilde yürütülen İran devlet bütçe tasarısı, Kurumun internet sitesinde metnin tamamına yer verilerek yayımlanmaktadır. Ancak bütçe konusunda Kurum şeffaf davransa da bazı bütçe kalemlerindeki değerler gerçek dışı olmakta ve boş satırlar ile “güdümlü şeffaflık” sıkça görülmektedir. Lakin İran bağlamında düşünüldüğünde tasarı metninin yayımlanması dahi ciddi bir şeffaflık göstergesi olarak kabul edilebilir.

 

Tablo 1: 1400 Bütçesi Gelir-Harcama Dengesi (Analitik Sunum)

Gelir 1399 Yılı Bütçe Tasarısı(1) 1400 Yılı Bütçe Tasarısı(1) Değişim (%)
A. Genel Bütçe Gelirleri (B+C) 563 929 65
B. Merkezî Yönetim Bütçe Gelirleri 484 841 74

B1- Merkezî Yönetim Bütçe Genel Gelirleri

261 318 21

 B11- Vergi Gelirleri

195 248 27

 B12- Vergi Dışı Diğer Gelirler

66 70 6

 B2- Merkezî Yönetim Bütçe Özel Gelirleri

223 523 135

 B21- Sermaye Varlıklarının Satış Gelirleri

51 25 -51

 B22- Petrol+Gaz+Kondensat Gelirleri

48 200 317

 B23- Finansal Varlık Satış Gelirleri

124 298 140
C. Kamu Özerk Kurum Gelirleri 79 88 11
D. Kamu Teşebbüs Gelirleri 1.484 1.562 5
E. Gayrisafi Toplam (A+D) 2.047 2.491 22
Z. Kesintiler (-) 59 56 -5
F. Konsolide Bütçe Toplam Gelirleri 1.988 2.435 25
Harcamalar  
G. Genel Bütçe Harcamaları (H+I) 563 929 65
H. Merkezî Bütçe Harcamaları 484 841 74

 H1- Merkezî Bütçe Genel Harcamaları

367 637 74

 H2- Merkezî Bütçe Diğer Harcamaları

117 204 74

 H21- Sermaye Varlıkları Alımı Harcamaları

70 104 49

 H22- Finansal Varlık Alımı Harcamaları

47 100 103
I. Kamu Özerk Kurumlarının Harcamaları 79 88 11
J. Kamu Teşebbüs Giderleri 1.484 1.562 5
K. Gayrisafi Harcama Toplamı (G+J) 2.047 2.491 22
Z. Kesintiler (-) 59 56 -5
K Konsolide Bütçe Toplam Harcamaları (K-Z) 1.988 2.435 25
Bütçe Dengesi (B1-H1) -106 -319 201

Kaynak: İran Bütçe ve Planlama Kurumu
Not: (1) trilyon tümen


Genel itibarıyla gider ve harcama bağlamında değerlendirildiğinde yeni Bütçe’nin, 1399 Bütçesi’nden oldukça farklılaştığı gözlemlenmektedir. Genel Bütçe Gelirlerinde, %65 düzeyinde artış tahmin edilirken bütçe açığının bir önceki yıla göre %201’lik bir artış göstermesi öngörülmektedir. Bütçe açığının bu denli yükselmesi, İran’da enflasyon sorununun kötüleşeceği beklentisini de güçlendirmektedir.

 

Tablo 2: Petrol, Gaz ve Kondensat Kalemleri

Bütçe Kalemi 1399 Yılı Bütçe Tasarısı(1) 1400 Yılı Bütçe Tasarısı(1) Değişim (%)
Petrol+Gaz+Kondensat Gelirleri 48 200 317
Petrol İhracatı 45 153 240
Gaz İhracatı 3 38 1.167

Kaynak: İran Bütçe ve Planlama Kurumu
Not: (1) trilyon tümen


Merkezî Bütçe harcamalarında öngörülen artış %74 düzeyindeyken Merkezî Bütçe Genel Gelirlerindeki artışın sadece %21 düzeyinde olması bütçe açığındaki artışın temel nedenidir. Başta petrol ve doğal gaz satışı olmak üzere Merkezî Bütçe Özel Gelirlerinde hissedilir düzeyde bir artış beklenilmektedir (bk. Tablo 1). Özel Gelirlerdeki artış (ağırlıklı olarak petrol ve doğal gaz ihracatından bütçeye aktarılan payın artması) Ruhani hükûmetinin, müstakbel ABD Başkanı Biden’ın göreve gelmesi sonrasında yaptırımların en azından kısmen de olsa gevşetileceği yönündeki beklentilerini yansıttığı söylenebilir.

 

Tablo 3: Vergi Gelirleri

Bütçe Kalemi 1399 Yılı Bütçe Tasarısı(1) 1400 Yılı Bütçe Tasarısı(1) Değişim (%)
Vergi Gelirleri 195 248 27

Kaynak: İran Bütçe ve Planlama Kurumu
Not: (1) trilyon tümen

 

1400 Mali Bütçesi için artış beklenilen kalemlerin bir diğeri vergi gelirleridir. İran, ekonomik yaptırımlar nedeniyle bir dizi mali problemle karşı karşıya kalmıştı ve bütçe açığını kapatmak adına vergi gelirlerinde bir artışa gitmişti. 1400 yılında da vergi gelirleri kaleminin %27 artarak 195 trilyon tümenden 248 trilyon tümene çıkması öngörülmektedir. Ancak enflasyon beklentisi dikkate alındığında bu artışın reel anlamda sınırlı düzeyde kalacağı düşünülmektedir.

 

Tablo 4: Finansal Gelirler; Tahvil, Bono ve Ulusal Kalkınma Fonu

Bütçe Kalemi 1399 Yılı Bütçe Tasarısı(1) 1400 Yılı Bütçe Tasarısı(1) Değişim (%)
İslami Tahvil ve Bono İhracı 80 125 56
Ulusal Kalkınma Fonundan Aktarılacak Kaynaklar 30 76 153

Kaynak: İran Bütçe ve Planlama Kurumu
Not: (1) trilyon tümen

 

Finansal gelirler kalemi de İran bütçesinde son dönemlerde dikkat çeken önemli bir husustur. Ülke içerisinde gerçekleştirilen finansal reformlar, finansal yatırım araçlarının yaygınlaştırılması için bir dizi teşvik maddesini içermektedir. Buna ilave olarak İran’ın ekonomik yaptırımlar nedeniyle alternatif finans kaynakları arayışlarının arttığı gözlemlenmektedir. Nitekim geçtiğimiz yıl tahvil ve bono ihracında ciddi artış gözlemlenmiştir. 1399 yılında olduğu gibi 1400 yılında da tahvil ve bono ihracında artış beklenmektedir. Nitekim Tablo 4’te de gösterildiği gibi 1399 Bütçe Tasarısı’na göre tahvil ve bono ihracında %56’lık bir artış öngörülmüştür. Diğer bir önemli kalem ise Ulusal Kalkınma Fonundan aktarılan kaynaktır. Bu Fondan 1400 yılında Bütçe’ye aktarılan kaynak miktarında %153 artış öngörülmektedir.

 

Tablo 5: Kamu Şirketlerinin Devrinden Elde Edilen Gelir

Bütçe Kalemi 1399 Yılı Bütçe Tasarısı(1) 1400 Yılı Bütçe Tasarısı(1) Değişim (%)
Kamu Şirketlerinin Devrinden Elde Edilen Gelir 11 95 764

Kaynak: İran Bütçe ve Planlama Kurumu
Not: (1) trilyon tümen

 

İran ekonomisinin tartışma konularından biri olan özelleştirme de İran mali bütçesinde yerini bulmakta ve 1400 Mali Bütçesi Yasa Tasarısı’ndaki artışıyla dikkat çekmektedir. 1399 yılında bu kalem 11 trilyon tümen iken 1400 Mali Bütçesi Yasa Tasarısı’nda 95 trilyon tümene çıkarak %764’lük bir değişim gerçekleşmiştir. İran, gelecek dönemlerde ekonominin iyileşmesi umuduyla kamu şirketlerinin devrinden elde edilen gelirin artacağını düşünmektedir.

 

Tablo 6: Savunma ve Güvenlik Harcamaları

Bütçe Kalemi 1399 Yılı Bütçe Tasarısı(1) 1400 Yılı Bütçe Tasarısı(1) Değişim (%)
Polis Teşkilatı 19 27 42
İran İslam Cumhuriyeti Ordusu (Erteş) 13 20 53
Devrim Muhafızları Ordusu (DMO-Sepah) 24 38 58
Besic 2,2 2,1 -5
Savunma Bakanlığı Araştırma ve Geliştirme Kurumu 40 245 513
Savunma Bakanlığı 2,5 4,3 75

Kaynak: İran Bütçe ve Planlama Kurumu
Not: (1) trilyon tümen

 

Bütçe’nin en merak edilen kısımları savunma ve güvenlik birimlerine ayrılan bütçe kalemleridir. Her yeni bütçe açıklandığında savunma ve güvenlik birimlerinin bütçeden aldığı paylar tartışma konusu olmaktadır. Yeni dönemin Mali Bütçesi Yasa Tasarısı’nda geçen seneye nispetle bütçeden alınan paylar, Besic haricinde sert bir şekilde artmıştır. Polis teşkilatının 1399 Bütçe Tasarısı’ndaki harcama payı 19 trilyon tümenden 27 trilyon tümene (%42), İslam Cumhuriyeti Ordusunun payı 13 trilyon tümenden 20 trilyon tümene (%53), Devrim Muhafızları Ordusunun payı 24 trilyon tümenden 38 trilyon tümene (%58), Savunma Bakanlığı Araştırma ve Geliştirme Kurumunun payı 40 trilyon tümenden 245 trilyon tümene (%513), Savunma Bakanlığının payı 2,5 trilyon tümenden 4,3 trilyon tümene (%75) çıkmıştır. Besic’in payı ise 2,2 trilyon tümenden 2,1 trilyon tümene (-%5) düşmüştür.

Değişimlerde en fazla dikkat çeken kurum, şüphesiz Savunma Bakanlığı Araştırma ve Geliştirme Kurumudur. Bütçeden aldığı pay, diğerlerine nazaran sert bir şekilde artarak %513 olarak gerçekleşmiştir. Bu sert değişim oranı, İran’ın bu dönemde AR-GE çalışmalarına daha fazla önem vereceğine işaret etmektedir.

Savunma ve güvenlik birimlerinin bütçeden aldığı paylar, sadece tasarı veyahut yasada gösterilen şekilde olmamaktadır. Bu birimler gayriresmî olarak çeşitli ödenekler almaktadır ve buna ilave olarak DMO gibi birimlerin sahip olduğu iktisadi teşebbüsler de bu birimler için bir gelir kaynağı olmaktadır. Ancak yaptırım ve ambargolar sebebiyle bu birimlerin iktisadi teşebbüsleri oldukça zarar görmüştür.

 

Tablo 7: Bütçe Dengesi

Bütçe Kalemi 1399 Yılı Bütçe Tasarısı(1) 1400 Yılı Bütçe Tasarısı(1) Değişim (%)
Bütçe Dengesi -106 -319 201

Kaynak: İran Bütçe ve Planlama Kurumu
Not: (1) trilyon tümen

 

1400 Bütçe Tasarısı’nda dikkat çeken bir diğer nokta bütçe açığındaki artıştır. 1399 Bütçe Tasarısı’nda bütçe açığı 106 trilyon tümen iken 1400 yılı için 319 trilyon tümen olarak belirlenmiştir. Değişim oranı ise %201 olarak gerçekleşmiştir. Yaptırımlarla beraber petrol gelirlerinin azalmasıyla son dönemin önemli ekonomik sorunları arasında yer alan bütçe açığı artmıştı. Ancak bütçe açığının artmasında koronavirüs salgınının yol açtığı ekonomik tahribatı ıslah etmek de önemli bir etkendir. Bütçe açığının 1400 yılında artması, enflasyon beklentilerinin de artmasına neden olacaktır.

1400 Mali Bütçesi Yasa Tasarısı’na Eleştiriler

Bütçe Tasarısı’nın yayımlanmasıyla birlikte ilk eleştiri, petrol kalemlerinin yükselmesine yönelik olmuştur. İlk olarak Yasa Tasarısı’nda önümüzdeki yıla yönelik tahmin edilen petrol gelirlerinin aşırı abartılı varsayımlarla yapıldığı söylenebilir. Bu bağlamda konu uzmanlarının, bazı bürokratların ve siyasetçilerin Tasarı’da yer alan varsayımların aşırı iyimser olduğuna yönelik ciddi eleştirileri olduğu gözlemlenmiştir. Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf, petrol gelirlerine yönelik yapılan tahminlerin gerçekçi olmadığına yönelik eleştirilerde bulunmuştur. Daha önceki birçok konuşmasında “reel sektör” vurgusu yapan Kalibaf, 1400 Bütçesi ile ilişkili olarak petrole bağımlılığının azaltılmasıyla ekonominin güçleneceğine işaret etmiştir. Bütçe ile ilgili eleştirilerine son dönemdeki petrol endüstrisi krizlerini de ekleyen Kalibaf, Devrim Rehberi’nin konuyla ilgili düşüncelerini de vurgulamıştır. Bilindiği üzere Devrim Rehberi Ayetullah Hamenei, petrol endüstrisine bağımlılık yerine reel sektörün gelişmesi için Mayıs 2018’de gerçekleşen İran yaptırımlarının hem öncesi hem de sonrasında çeşitli konuşmalar yapmış hatta bir konuşmasında, reel sektör yatırımcılarını ve girişimcilerini birer savaşçıya benzetmiştir. Geçtiğimiz yaz aylarında yaptırımlara ve salgına rağmen reel sektörün bir üretim hamlesi ve hatta bir sıçrama yapmasını sağlamak için birtakım önerilerde bulunan Hamenei, ülkenin stratejik olarak petrole dayalı bir ekonomiye sahip olmasının yarattığı kırılganlıkların altını çizmiş ve hükûmetin, reel sektörün sıçrama yapması ve dolayısıyla petrole bağımlılığın azaltılması için adımlar atmasını istemiştir.

1400 Bütçe Tasarısı’na diğer bir eleştiri İran Meclisi Bütçe ve Planlama Komisyonu Başkanı Hamid Rıza Babayi’den gelmiştir. Babayi de petrol kalemine atıfta bulunarak Bütçe’de işaret edildiği gibi 2 milyon varil petrol satılmasının mümkün olmadığını belirtmiş, ek olarak 1400 Bütçe Tasarısı’nın ülke ekonomisine bir katkısının olmayacağını söylemiştir.

1400 Mali Bütçesi Yasa Tasarısı’nın Geleceği

Milletvekilleri, belirli bir süre zarfında Bütçe Yasa Tasarısı’nı inceleyip Tasarı ile ilgili görüşlerini aktaracaklar. Bütçe Tasarısı, bu alanda kritik görevlerde bulunan kişilerin eleştirilerine bakıldığında tıpkı 1399 yılında olduğu gibi Mecliste direkt olarak kabul edilmeyebilir. Bütçe hakkındaki eleştirilerin yanında, Mecliste muhafazakârların çoğunlukta olması hükûmetin bu konuda sıkıştırılmasının önünü açacaktır. Bütçe, geçen yıl Meclisten geçememiş ve uzun süre tasarı olarak kalmış ancak Hamenei’nin müdahalesi sonucu çeşitli değişliklerle kanunlaştırılmıştı. İç siyasetteki dinamikler göz önünde bulundurulduğunda 1400 yılı Bütçe Tasarısı’nın da bir öncekinde yaşananları tecrübe etmesi olası gözükmektedir.