اخیراً رسانه ‌های گروهی و مراکز مطالعاتی منطقه ‌ای و بین‌ المللی با گرایشات متفاوت سیاسی، تفاسیر مختلفی در خصوص محرکهای سیاست خارجی ترکیه ارائه می دهند. در اکثریت قریب به اتفاق این تحلیلها با نادیده گرفتن تلاطمات ناشی از ابهامات ژئوپلیتیک، بیشتر تفاسیری "رهبر محور" ارائه می ‌شود. در همین خصوص، ادعا می شود که رئیس جمهور، رجب طیب اردوغان سیاستهای توجیه ناپذیر، ستیزه‌ جویانه و توسعه ‌طلبانه ای را دنبال می کند که این نیز از جهان‌ بینی و برداشت وی از تاریخ ناشی می‌ شود. در تفاسیری از این دست که نمونه اخیر آن را می‌ توان در اظهارات امانوئل مکرون مشاهده کرد، عموماً از مفاهیمی چون اسلام ‌گرایی، نئوعثمانیسم، خلافت، سلطنت و سلطه ‌جویی استفاده می ‌شود. با این حال، بر کسی پوشیده نیست که جهان‌ بینی، مرام و آرمانهای رهبران نقش مهمی در ساخت شالوده سیاست داخلی و خارجی کشورها دارد. مسلماً حزب عدالت و توسعه به عنوان حزب حاکم از سال ٢٠٠٢ تاکنون و رهبر آن نیز در رابطه با رسالت تاریخی ترکیه، اهداف و گفتمان مطمئن و موثقی دارند. به علاوه، سیاستهای کنونی ترکیه حتی اگر تنها با استناد به تاریخ جمهوری مورد ارزیابی قرار گیرد، مشخص می ‌شود که سیاست خارجی اش که هم اکنون در جغرافیایی وسیع دنبال می ‌شود و حتی تلاشها برای ارزیابی ابهامات و بحرانها به مناسبترین شکل ممکن، در اصل دارای مداومت و پیوستگی ریشه ‌داری است.

تاریخ کشور نشان می ‌دهد که همیشه حتی در سخت‌ ترین شرایط، سیاست خارجی کارساز و قدرتمندی به کار گرفته شده ‌است. مرزهای ترسیم شده با جنگ استقلال ترکیه و پیمان لوزان که در نتیجه این جنگ امضا شد، حتی از نظر کادر مؤسس جمهوری ترکیه نیز هرگز به عنوان حوزه منحصر نفوذ پذیرفته نشد. با اینکه احقاق حقوق تاریخی ترکیه در خصوص موصل و کرکوک میسر نگردید، ولی در واقعه پیوستن هاتای به سرزمین مادری در سال ١٩٣٩، ترکیه با استفاده از فرصت ترک منطقه از سوی فرانسه "استعمارگر"، شهر هاتای را که از دوره امپراتوری سلجوقیان بدین سو بخشی از موطن ترکان بود، از طریق روابط دیپلماتیک مجدداً ضمیمه خاک آناتولی کرد. در سال ١٩٧٤، کودتای خونتای نظامیان یونان در قبرس نیز این فرصت را برای آنکار فراهم کرد تا در این منطقه که آن را از لحاظ تاریخی و فرهنگی ادامه خاک آناتولی تلقی می کند، به عملیات صلح ‌آمیز جامعی جامه عمل بپوشاند که در نتیجه این عملیات، حدود ٥٠ سال است جو صلح و آرامش بر قبرس حکمفرماست. اگرچه در پی این عملیات که در خلال جنگ سرد صورت گرفت، تحریمهای متعددی علیه ترکیه اعمال گردید، ولی این وضعیت نتوانست تغییری در استراتژی بنیادین آنکارا در موضوع قبرس به وجود آورد. باز طرح آرمان "جهان ترک از دریای آدریاتیک تا دیوار چین" از سوی دولت ائتلاف در دهه نود که به نسبت ضعیف‌ ترین دوره در تاریخ ترکیه به شمار می ‌رود، نشانگر شعور و هوشیاری پیوسته سیاسی آنکاراست.

از قرار معلوم، اعلام پیروزی نهایی از سوی بلوک غرب به رهبری آمریکا در سال ١٩٩١ به دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در واقع تنها یک میان پرده کوتاه محسوب می ‌شود. سبقت گرفتن چین از آمریکا در بسیاری از زمینه ‌های خطیر و راهبردی طی چهل سال اخیر، زنگهای خطر برای واشنگتن را به صدا درآورده ‌است. آمریکا بر این امر واقف است که در صورت عدم اتخاذ سریع تدابیر کارساز، اوج‌ گیری به ظاهر "مسالمت‌آمیز" چین می‌ تواند به نقش این کشور به عنوان رهبر جهان پایان دهد. این جهش به ویژه در زمینه تکنولوژیهای پیشرفته از جمله هوش مصنوعی و نسل پنجم ارتباطات سیار سلولی نمود بیشتری دارد. درست در همین موقعیت آمریکا در تلاش است تا به هر بهای ممکن -حتی توسل به تهدید- مانع از همکاری متحدین سنتی خود چون انگلستان و اسرائیل با شرکتهای تکنولوژی چینی شود. اقدامات ضد چینی آمریکا تنها محدود به بخش تکنولوژی و یا متحدین سنتی خود نیست. تلاشهای اخیر این کشور برای یافتن متحدین جدید نیز قابل توجه است. آمریکا به ویژه در مناطق جنوبی و شرقی آسیا سعی دارد تا کشورهایی چون ژاپن، استرالیا، کره و هندوستان را حول محور ضدیت با چین گرد هم آورد. طبیعتاً پکن نیز در مقابل این خیز آمریکا ساکت ننشسته، با برخی از کشورهای مطرح مسلمان مانند پاکستان و کشورهای آفریقایی روابط فوق ‌العاده استراتژیک برقرار کرده است. به علاوه در چارچوب پروژه "یک کمربند یک جاده" به پیشبرد اهداف خود و تقویت روابط استراتژیک با بسیاری از کشورها ادامه می‌ دهد.

تنش بین ایالات متحده و چین که بیشتر در قاره آسیا در حال جریان است و به رغم عدم گمانه ‌زنی قاطع در خصوص درجه شدت آن، قطعاً طی سالهای آتی نیز ادامه خواهد داشت و قدرتهای منطقه ‌ای را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد. برخی از این کشورها مستقیماً به بخشی از این تنش تبدیل شده ‌اند. برخی از کشورها نیز سعی دارند تا حد ممکن بی ‌طرفی خود را حفظ کنند. در این راستا، اندونزی با موضع بی ‌طرفانه و موقعیت استراتژیکی خود کشور مطرح در جنوب شرق آسیاست. ترکیه نیز کشوری متمایز در غرب آسیاست که به رغم تیرگی روابط در برخی زمینه ‌ها به دلیل کودتای نافرجام ١٥ ژوئیه، در طول تاریخ روابط خوبی با آمریکا داشته و با عمق استراتژیک و تاریخ خود به توسعه حوزه نفوذش ادامه می دهد. دیگر قدرت مهم منطقه هم ایران است که به دلیل تحریمهای گسترده ‌ای که پس از اقدامات توسعه‌ طلبانه در طی بحران سوریه با آن روبرو شده، هم اکنون تاب و توان خود را از دست داده و برای رهایی از فروپاشی در تلاش برای عقد یک قرارداد استراتژیک بلندمدت با چین است.

به طور کلی، می توان گفت که هدف اکثر تفاسیر ارائه شده در رابطه با ترکیه و رهبری آن بیش از ارائه تحلیل منصفانه، تأثیر بر مردم و رهبران منطقه است. هدف غایی این نیز همچنانکه در نمونه اخیر "عادی سازی روابط امارات-اسرائیل" نیز مشاهده شد، تلاش برای تأمین فضای لازم برای فعالیتهای اسرائیل و کشورهای نزدیک به اسرائیل چون امارات و برخی گروه های مسلح با استفاده از جو ‌ابهام ‌آلود حاکم بر منطقه است. تأکید اغراق ‌آمیز بر کلیشه تهدید ترکیه و گاهی ایران نیز در حقیقت تلاشی برای مشروعیت بخشی به اشغالگری و توسعه ‌طلبی یکی از عوامل اصلی ایجاد بی ‌ثباتی در منطقه یعنی اسرائیل در نزد افکار عمومی منطقه است. اگرچه اقدامات اینچنینی کشوری نوپا مانند امارات امری عادی است، ولی اتخاذ مواضع بلندمدت بر مبنای همکاریهای منطقه ‌ای از سوی کشورهای ریشه‌ دار عربی، از لحاظ تأمین آرامش و رفاه منطقه امری ضروریست. در دوره ‌ای که منابع سوختهای فسیلی آغاز به از دست دادن اهمیت خود کرده، افزایش بی رویه جمعیت و منابع آبی ناکافی، امنیت غذایی را تهدید کرده و نیز بیماریهای همه‌ گیر، تأثیرات مخرب عمیقی بر پیکر اقتصاد کشورها بر جای گذاشته، کشورهای باقیمانده منطقه که قادر به ادامه موجودیت خود خواهند بود، گزینه ‌ای جز مشارکت و همکاری جمعی در پیش رو ندارند. اگر فرصتی که ده سال پیش از دست رفت، مجدداً نادیده گرفته شود و قدرتهای منطقه‌ ای چون ترکیه، مصر و ایران با کنار گذاشتن اختلافات ناچیز موجود، توجه خود را معطوف به آینده نکنند، منطقه ‌ای گسترده اسیر در پنجه گرسنگی، فقر و حکومتهای نالایق، تبدیل به لبنانی بزرگ خواهد شد.

این یادداشت بار نخست روز چهارشنبه ٩ سپتامبر ٢٠٢٠ در وبسایت فارسی صدا و سیمای ترکیه (TRT) منتشر شده است.
https://www.trt.net.tr/persian/brnmh-h/2020/09/09/bztb-rqbthy-jhny-mntqhy-dr-tfsyr-mrbwt-bh-syst-khrjy-trkhyh-1487876