تحولات اخیر در شمال عراق و کرکوک بار دیگر نقش ایران در منطقه و روابط آن با ترکیه را در معرض توجه قرار داده است. نگرش مشترک دو کشور در خصوص همه پرسی غیر قانونی در اقلیم شمال عراق، همکاری با روسیه به منظور کاهش درگیری در سوریه در پی فرآیند مذاکرات آستانه، همچنین موضع مشترک دو کشور نسبت به بحران قطر همه و همه نشان می دهد که تنشهای پنج سال اخیر در روابط ترکیه و ایران به پایان رسیده است و دو کشور دورۀ جدیدی از همکاری را آغاز کرده اند.

همانطور که قبلا هم اشاره شد در واقع، روابط ایران و ترکیه در یک سدۀ اخیر یک روند ثابتی داشته و به جز موارد استثنایی، ماهیت این روابط بسیار قابل پیش بینی بوده است. عواملی همچون عدم اختلافات مرزی بین آنها، داشتن شناخت از یکدیگر، همکاری نزدیک بین مقامات امنیتی دو کشور در دوران قبل از انقلاب اسلامی مانع از بروز تغییرات ریشه ای در روابط دوجانبه شده است. فضای هیجانی ایران در پی انقلاب 1357 به طور جدی به روابط ترکیه و ایران آسیب نرسانده است.

با این حال موضع گیری متقابل دو کشور در رابطه با بهار عربی و به ویژه سوریه باعث شد آنها پرتنش ترین روابط دوجانبه را در دوران معاصر تجربه کنند. در حالی که آنکارا ایران را به حمایت از رژیم دیکتاتوری بعث و مشارکت در قتل عام مردم سوریه متهم کرده، تهران تهمت پشتیبانی از سازمانهای تروریستی که در مراحل بعدی انقلاب سوریه به وجود آمدند، به ترکیه زده است. گرچه تنش میان دو کشور با مرور زمان به طور قابل توجهی افزایش یافت، اما حتی در این دورۀ پرتنش نیز دیدارها و ملاقاتها بین مقامات دو کشور ادامه داشت.

وقتی که برای ترکیه روشن شد در مسئلۀ سوریه از طرف متحدان غربی خود تنها گذاشته شده و در این اثنا، مسیر حرکت مردمی از حمایت از جنبش دموکراسی خواهی به سمت و سوی ترور و وحشت مبدل شده است، سیاستهای خود را نسبت به سوریه تغییر داد. موضع جدید ترکیه بدون تردید از اقدامات متحدان فرامنطقه ای خود مثل آمریکا و همچنین متحدان منطقه ای مانند عربستان سعودی همانند حمایت از کودتای مصر که موجب تضعیف سیاستهای منطقه ای ترکیه شده، متأثر بوده است. از اینرو آنکارا به منظور جلوگیری از طولانی تر شدن جنگ داخلی سوریه، در ژوئن سال 2016 همراه با روسیه و ایران در عملیات تخلیۀ حلب شرکت کرد. اما طولی نکشید که کودتای نافرجام 15 ژوئیه رخ داد و باعث شد ترکیه روند سیاست جدید خود را نسبت به سوریه تسریع کند. در همین راستا روند مذاکرات آستانه در ژانویۀ 2017 رسما آغاز شد.

مشکل ایالات متحده در خاورمیانه

مهمترین عامل در توسعۀ روابط ترکیه با روسیه و ایران از ابتدای سال 2017، بدون تردید تیره شدن روابط آن کشور با ایالات متحده است. در نتیجۀ تضعیف روابط در دورۀ دوم اوباما، ترکیه مورد حملات شدید تروریستی و تبلیغاتی در داخل و خارج قرار گرفت. اقدامات ضد ترکیه که با تظاهرات پارک گزی شروع شد و با فعالیتهای تبلیغاتی سیاه مانند کامیون میت (سازمان امنیت ملی ترکیه) ادامه یافت، بعد از مدتی به خشونت آمیزترین اقدامات تروریستی تبدیل شد که آنکارا در تاریخ خود تجربه کرد. سفیر آمریکا در آنکارا، یکی از بازیگران اصلی بحران روادید میان ایالات متحده و ترکیه که آخرین اقدام ضد ترکیه به شمار می رود، همچنین تأکید کرده بود که اقدامات خونین فقط در همکاری با دولت آمریکا قابل پیشگیری است. در ضمن قابل توجه است که بعد از پایان دوران ریاست جمهوری اوباما، اقدام تروریستی بزرگی در ترکیه صورت نگرفته است.

مسلما اتفاقات تروریستی که در ترکیه رخ می داد، تنها عاملی نبود که واکنش آنکارا را در پی داشت و به تجدید نظر در سیاستهای منطقه ای آن منجر شد. گروه پ. ی. د. شاخۀ نظامی سازمان تروریستی پ. ک. ک. دامنۀ تسلط خود را بر مناطق نزدیک به مرزهای جنوبی ترکیه به ویژه بعد از سال 2013 گسترش داده است. ایالات متحده پ. ی. د. را با اسلحۀ پیشرفته ای مجهز کرده، اما از تحویل این نوع اسلحه به مخالفان رژیم اسد و حتی از فروش آنها به متحدان خود مانند ترکیه خودداری ورزیده است. در نتیجه این گروه تروریستی تلاش کرد مرزهای جنوبی ترکیه را مسدود کند. گرچه ترکیه در اوت 2016 با عملیات سپر فرات کنترل شهر الباب را به دست گرفت، ولی موفق به جلوگیری از تسلط ی. پ. گ. گروه تروریستی تحت حمایت آمریکا بر شهرهای منبج و تل رفعت نشد. در این شرایط اخطارهای مکرر مقامات بلندپایۀ ترکیه مبنی بر انتخاب بین آنکارا یا پ. ی. د. بی پاسخ ماند.

طرح "ب" ترکیه

افزایش سطح اعتماد به ترکیه در بین کشورهای ضامن مذاکرات آستانه در یک سال اخیر که خود ترکیه هم در آن حضور فعال داشت، باعث شد تا آنکارا با تکیه بر این اعتماد بتواند سامانۀ استراتژیک پدافند هوایی را از روسیه خریداری کند، در حالی که روابط دو کشور پس از سرنگونی جت روسی توسط ترکیه تا آستانۀ برخورد نظامی نزدیک شده بود. به همین ترتیب، دیدارهایی نظامی در سطح فرماندهان نیروهای مسلح بین ایران و ترکیه صورت گرفت که در تاریخ روابط دو کشور بی سابقه بوده است. در نتیجه ترکیه توانست در منطقۀ بسیار بزرگتر و استراتژیک در داخل خاک سوریه، عملیاتی با ریسک نسبتا کم انجام دهد و در اواسط ماه اکتبر، سربازان ترکیه در نواحی مختلف ادلب مستقر شدند.

در شرایطی که درگیریها در سوریه طبق برنامه ریزی های انجام شده به پایان برسد، روند انتقال مسالمت آمیز قدرت در چهارچوب تضمین تمامیت ارضی سوریه و در راستای تأمین منافع مردم این کشور تحت نظارت سه کشور ضامن، ممکن خواهد شد. این شرایط آرامش پ. ی. د. را که در زمان مبارزۀ دولت سوریه با مخالفان و گروه های تروریستی مانند داعش مشغول تسلط سرزمین بوده، بر هم خواهد زد. مسئلۀ حائز اهمیت در اینجا این است که قبل از مرحلۀ گذار و به ویژه پیش از ورود قدرتهای بزرگ برای حضور در صحنۀ پسامنازعه، جلوگیری از تبدیل شدن دستاوردهای پ. ی. د. به "امر واقع" است. نمونۀ شمال عراق نشان داد که با هماهنگی کشورهای منطقه، جریانهای جدایی طلب چقدر سریع عقب نشینی می کنند. دولت بارزانی، با وجود تمام هشدارها و پیامهای دوستانۀ ترکیه، همه پرسی استقلال از عراق را برگزار کرد و همانطور که رجب طیب اردوغان هم اظهار کرد، وی بدین طریق دستاوردهای خود را هم از دست داد. در این رفراندوم ثابت شد که اظهارات حماسی و شورانگیز سیاستمداران اقلیم شمال عراق در عمل تأثیری ندارد و پیامهای متحدان غربی مانند خلیلزاد تا کوشنر در حمایت از همه پرسی فاقد اهمیت است. علاوه بر این با تحولات چند روز اخیر، وجود اختلاف نظرهای اساسی بین تشکلهای کردی بر همه نمایان شد. پیشروی دولت مرکزی عراق به سمت مرزهای ترکیه و اعمال حاکمیت این دولت بر مناطق مورد مناقشه و تأکید بر مبارزۀ مشترک با پ. ک. ک. با استقبال ترکیه مواجه گردید. بعد از این در شرایطی که حاکمیت اقلیم شمال عراق تحت رهبری بارزانی از مواضع اشتباه خود عقب نشینی نکند، تشدید عملیات نظامی ترکیه بر علیه پ. ک. ک. در داخل خاک عراق با تأیید حکومت مرکزی بغداد به منطقۀ وسیعتری بسیار محتمل به نظر می رسد. بدون تردید روابط توسعه یافتۀ اخیر ایران، عراق و ترکیه سهم ویژه ای در پیشرفت سریع و بدون خونریزی در روند حل و فصل مسئلۀ کرکوک داشته است.

آیا ایالات متحده به دنبال سنجش واکنشهاست؟

ترکیب و تعداد اعضای هیئت اعزامی ایالات متحده به آنکارا جهت حل مسئلۀ روادید، نشان می دهد که دیدارهای طرفین صرفا مختص به مسائل فنی مرتبط با روادید نبوده است. پر واضح است که اگر ایالات متحده به دنبال سیاستهای معمول چماق و هویج باشد، به ویژه اگر از مسئلۀ بازداشت بازرگانان، کارمندان و پرسنل امنیتی ترکیه در آمریکا به عنوان شانتاژ علیه آنکارا استفاده کند، ترکیه را برای همیشه از دست خواهد داد. گرچه چنین نتیجه ای برای هر دو طرف ناخوشایند است، ولی تأثیرات آن برای ترکیه کمتر خواهد بود، چراکه این کشور با کودتای 15 ژوئیه بدترین حالت ممکن را تجربه کرده است، اما ایالات متحده یک شریک منطقه ای بسیار مهم خود در منطقه ای وسیع از بالکان تا سومالی و از آنجا تا افغانستان را از دست خواهد داد.

احتمالا هیئت آمریکایی قصد تبادل نظر دربارۀ اظهارات پرزیدنت ترامپ در 13 اکتبر مبنی بر رایزنی با متحدان این کشور راجع به استراتژیهای جدید به منظور جلوگیری از نفوذ منطقه ای ایران داشته باشد. در چنین شرایطی، ترکیه از واشنگتن درخواست خواهد کرد تا با سازمانهای تروریستی فتح الله گولن و پ. ی. د. که در دوران اوباما از آنها حمایت می شد، به صورت جدی برخورد کند. با توجه به سخنان پرزیدنت ترامپ مبنی بر اینکه "داعش را اوباما تأسیس کرد"، برای رئیس جمهور جدید آمریکا دلیلی برای پیگیری روابط ایالات متحده با سایر سازمانهای تروریستی وجود ندارد. ولی ترکیه دیگر این بهانه را که "ترامپ از جزئیات پرونده ها کاملا آگاه نیست" قبول نخواهد کرد و بنابه گفتۀ یکی از مقامات ترکیه، از این به بعد خود این کشور "آستین بالا می زند"، چنانکه نمونه هایش هم علنا دیده می شود. پس از حملۀ "نیروی چکش"، بیش از 25 سال است که ترکیه در اقلیم شمال عراق سرمایه گذاری کرده، و اکنون به روشنی مشخص شده است که همینکه ترکیه حمایتهای خود را از این اقلیم قطع کند، اقلیم با چه سرنوشتی روبرو می شود.

اولویتهای ترکیه

همانطور که تحولات پنج سال اخیر منطقه نشان داد که ترکیه تنها قدرت تعیین کننده در خاورمیانه نیست، مسائلی مانند بحران قطر، فرایند مذاکرات آستانه و رفراندوم اقلیم شمال عراق به همان اندازه ثابت کرد که وقتی ترکیه دست به انتخاب منطقی بزند، وزن منطقه ای آن سنگین تر خواهد شد. به خصوص در 5-6 سال گذشته، ایالات متحده در برابر ترکیه و ایران سیاست "مهار دوگانۀ" اعلام نشده را دنبال کرده است. اگرچه این سیاست گاهی نسبت به تهران و زمانی در برابر آنکارا نمایانتر می شود، ولی روند کلی خیلی واضح است. ترکیه از عملیاتی که آن را هدف قرار داده، آگاه است. تا زمانی که ایالات متحده، اقدامات خود را در قبال ترکیه تغییر ندهد، ترکیه نیز در سیاستهای خود تغییری ایجاد نخواهد کرد. در شرایطی که تنش بین اسرائیل و سوریه و متحدانش در بلندیهای جولان شدت بگیرد، تماسها و دیدارهای اسرائیل و روسیه با هدف به تأخیر انداختن جنگ احتمالی یا حد اقل جلوگیری از رویارویی مستقیم ادامه خواهد داشت. از سوی دیگر در معرض هدف قرار گرفتن پدافند هوایی سوریه توسط جنگندۀ اف 35 اسرائیل که به عنوان پیشرفته ترین جنگندۀ جهان شناخته می شود و اعلام آسیب این جنگنده بر اثر "برخورد با پرنده"، و همچنین در شرایطی که هر لحظه احتمال درگیری بین نیروهای رژیم اسد و گروه ی. پ. گ. در شهرهای دیر الزور، حسکه و قامشلی وجود دارد، موضع ترکیه برای منطقه اهمیتی حیاتی خواهد داشت. ترکیه برای حفظ بقا و منافع متحدان خود تصمیمات لازم را اتخاذ خودهد کرد.

این مقاله بار نخست در تاریخ  ۲۱  اكتبر ٢٠١٧ در روزنامۀ ستار منتشر شده است.

http://www.star.com.tr/acik-gorus/turkiye--iran-iliskileri-nereye-haber-1266641