پیشروی طالبان همزمان با خروج نیروهای آمریکایی و ناتو از افغانستان ادامه دارد. از ماه آوریل یعنی زمانی که جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده برنامه خروج خود را اعلام كرد، تقریبا ٩٠ ولسوالی از ٣٨٨ ولسوالی به دست طالبان افتاده است. برکناری وزیران دفاع و کشور از سوی رئیس جمهور اشرف غنی نیز نتوانسته مانع پیشروی طالبان شود. در هفته گذشته بیش از ٢٠ شهرک و مرکز ولسوالی تحت کنترل طالبان قرار گرفته است.

پس از آنکه نیروهای دولت مرکزی در برابر طالبان به سرعت مواضع خود را از دست دادند، بایدن غنی را به واشنگتن دعوت کرد و به او قول داد که پشتیبانی ایالات متحده از افغانستان ادامه خواهد یافت. در حالی که آمریکا و کشورهای ناتو قصد دارند تا ١١ سپتامبر از این کشور خارج شوند، تأمین امنیت فرودگاه حامد کرزی در پایتخت کابل از سوی ترکیه در دستور کار قرار گرفته است. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در آخرین نشست ناتو با همتای آمریکایی خود در مورد این موضوع گفتگو کرد و اعلام داشت که آنها به توافق در این زمینه نزدیک هستند. اردوغان با بیان اینکه درباره افغانستان اتفاق نظر وجود دارد، گفت: «اگر آنها نمی خواهند ما افغانستان را ترک کنیم، اگر آنها در آنجا انتظار حمایت مشخصی را از ما دارند، حمایت دیپلماتیک، لجستیکی و مالی ایالات متحده مهم خواهد بود».

تأمین امنیت فرودگاه کابل هدف مهمی برای ناتو و کشورهای غربی پس از خروجشان از افغانستان است. در صورت افزایش ناگهانی خشونت یا به خطر افتادن امنیت پایتخت پس از خروج کامل آمریکا، فرودگاه کابل به عنوان یک محل تخلیه از اهمیت حیاتی برخوردار خواهد بود. به ویژه آنکه کشورهای غربی می گویند اگر امنیت فرودگاه تأمین نشود، ادامه مأموریتهای دیپلماتیک آنها در کابل امکان پذیر نخواهد بود. استرالیا اولین کشوری بود که اعلام کرد سفارت خود را در این کشور به دلایل امنیتی تعطیل می کند. پیش بینی می شود در صورت عدم تأمین امنیت فرودگاه کابل، تعداد کشورهایی که نمایندگی های دیپلماتیک خود را تعطیل خواهند کرد، نیز افزایش یابد.

فرصتها و خطرات احتمالی 

دستاوردها و خطرات احتمالی مأموریت جدید ترکیه در افغانستان با توجه به دامنه مأموریت متفاوت خواهد بود. از توافق اولیه به دست آمده با ایالات متحده، چنین برمی آید که مسئولیت ترکیه محدود به تأمین امنیت فرودگاه کابل خواهد بود و آنکارا به مانند گذشته در عملیاتهای نظامی شرکت نخواهد کرد. همانطور که در بالا نیز اشاره شد، فرودگاه کابل شاید تنها دروازه افغانستان به جهان باشد. به همین دلیل، فرودگاه از منظر ادامه فعالیتهای دیپلماتیک در کشور پس از خروج نیروهای آمریکا و ناتو از اهمیت حیاتی برخوردار است. عملکرد ایمن فرودگاه همچنین برای سازمانهای خیریه بین المللی برای رساندن کمکهای بشردوستانه خود به کشور نیز بسیار مهم است. این موضوع که ترکیه تنها کشور مسلمان عضو ناتو است و از سوی دیگر نیز روابط نزدیکی با دولت و مردم افغانستان دارد، از عوامل تعیین کننده در بر عهده گرفتن این وظیفه به شمار می روند.

اگرچه ادعاهایی وجود داشت که ایالات متحده در نظر دارد به عنوان جایگزین گزینه ترکیه، حفاظت از فرودگاه را به یک شرکت خصوصی واگذار کند، اما تجربیات گذشته نشان می دهد که این فرمول واقع بینانه نیست. بنابر این، انجام چنین وظیفه مهمی از سوی ترکیه هم از نظر روابط آنکارا-واشنگتن و هم روابط آنکارا-ناتو از اهمیت بالایی برخوردار است. مأموریتی که ترکیه در افغانستان انجام خواهد داد، نه تنها زمینه همکاری با ایالات متحده را فراهم خواهد ساخت، بلکه موقعیت آنکارا در ناتو را نیز تقویت خواهد کرد. در این زمینه، همکاری ترکیه و آمریکا در افغانستان می تواند به رفع اختلافاتی که اخیرا در روابط آنکارا و واشنگتن بروز کرده است، کمک نماید. 

به علاوه، این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که حضور ترکیه در افغانستان باعث افزایش نفوذ آنکارا در منطقه در طولانی مدت خواهد شد. مناطق شمالی افغانستان مرز مشترک با ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان دارد و این کشور تلاش می کند تا از این نقطه به جغرافیای گسترده ای وارد شود که جهان ترک را نیز در بر می گیرد. مزیت جغرافیایی حضور ترکیه در افغانستان ممکن است راه را برای آنکارا در جهت توسعه روابط نزدیکتر و استراتژیک با این کشورها تسهیل کند. چنین نزدیکی ای هم از نظر تاریخ و فرهنگ مشترک و همچنین از نظر سیاسی و اقتصادی برای ترکیه بسیار سودمند خواهد بود. به ویژه با افتتاح کریدور نخجوان-باکو پس از تحولات قره باغ، ارتباط ترکیه با جهان ترک با حضورش در افغانستان بیشتر تقویت خواهد گشت. ترکیه همچنین با پاکستان دارای روابط استراتژیک است. حضور ترکیه در افغانستان این امکان را برای آنکارا فراهم خواهد ساخت تا همکاری خود را با اسلام آباد در بسیاری از زمینه ها از اقتصاد تا امنیت بیشتر تقویت کند.

از سوی دیگر، جغرافیای افغانستان این پتانسیل را دارد که همراه با فرصتهای جدید، چالشها و سختی های زیادی را نیز برای ترکیه به همراه داشته باشد. با توجه به اینکه سالهاست بسیاری از کشورهای منطقه درگیر مسئله افغانستان بوده اند و هر یک از این کشورها در راستای منافع خویش، استراتژی های مختلفی را پیگیری می کنند، هنوز توافق نظر برای حمایت از صلح و ثبات در افغانستان حاصل نشده است. استراتژی های کشورهای منطقه که سالها درگیر مسئله افغانستان بوده اند، اختلافات جدی با یکدیگر دارد. بنابر این  به تعداد کشورهایی که در مقابل حضور ترکیه در افغانستان سکوت اختیار کرده اند، کشورهایی هم خواهند بود که به این حضور اعتراض خواهند داشت.

پرزیدنت اردوغان، در مصاحبه مطبوعاتی خود پس از نشست ناتو در ١٤ ژوئن، اعلام کرد که ترکیه قصد دارد برای حمایت از صلح در افغانستان همراه با پاکستان اقدام کند. با توجه به روابط نزدیک آنکارا و اسلام آباد، انتظار نمی رود که پاکستان با حضور نظامی ترکیه در افغانستان مخالفت کند. اما در مورد هند، مهمترین رقیب پاکستان در منطقه، نمی توان همین حرف را زد. پیش بینی این امر چندان دشوار نیست که هند که سالها در افغانستان نوعی جنگ نیابتی با پاکستان به راه انداخته است، با هم پیمانی اسلام آباد-آنکارا در این کشور مخالفت کند.

از سوی دیگر، ایران و عربستان سعودی نیز، به عنوان دو رقیب سنتی و دو بازیگر تأثیرگذار در منطقه، نسبت به تقویت موقعیت ترکیه در افغانستان روی خوشی نشان نخواهند داد. عربستان سعودی طالبان را وسیله ای برای دستیابی به نفوذ در منطقه می دانست. در مقابل، جمهوری اسلامی ایران که افغانستان را به عنوان یک حوزه طبیعی نفوذ خود می داند، در طول ٤٢ سال گذشته همواره نسبت به مسائل افغانستان حساس بوده است. تهران که در طول دهه ١٩٩٠، از ائتلاف شمال در مقابل طالبان حمایت می کرد، با تغییر فضا پس از دهه ٢٠٠٠ برای مقابله با حضور ایالات متحده در افغانستان با طالبان همکاری کرد. جمهوری اسلامی که در حال حاضر هم با دولت کابل و هم با طالبان رابطه دارد، در دوره جدید سعی دارد حداقل منافع و حوزه های نفوذ خود در افغانستان را تثبیت کند.

روسیه همیشه یکی از کشورهایی بوده که در مورد تحولات افغانستان حساسیتهای خاص خودش را داشته است. مسکو نیز به مانند تهران هم با دولت مرکزی و هم طالبان در ارتباط نزدیک است. روسیه اخیراً میزبان مجموعه ای از گفتگوهای صلح بین افغانستانی ها بود. مسکو که اغلب از حضور ایالات متحده و ناتو در افغانستان انتقاد می کند، خواهان آن نیست که ترکیه، یکی دیگر از اعضای ناتو، در این کشور نفوذ پیدا کند. با این حال، روسیه که به دلیل تجربه بد اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان، چهره بسیار منفی در بین افغانستانی ها دارد، در مقایسه با سایر بازیگران از نفوذ و ابزارهای نفوذ محدودی در افغانستان برخوردار است.

نگرانی اصلی امنیتی قدرت فزاینده منطقه یعنی چین، در مورد افغانستان، همکاری بین طالبان و جنبش اسلامی ترکستان شرقی است که در منطقه سین کیانگ فعالیت می کند. پکن که به لطف نزدیکی با اسلام آباد، روابط خود را با طالبان توسعه بخشیده، تاکنون موفق شده تا مانع از انجام چنین همکاری ای گردد. علاوه بر این، پکن برای امنیت پروژه یک کمربند-یک جاده که در آن میلیاردها دلار سرمایه گذاری کرده است، یک افغانستان پایدار را ترجیح می دهد. در این زمینه، همکاری ترکیه و پاکستان که چین نیز به دلیل نزدیک بودن به پاکستان از آن پشتیبانی خواهد کرد، می تواند یکی از واقع بینانه ترین سناریوها برای ایجاد ثبات و صلح در افغانستان باشد.

به نظر می رسد مشکلاتی که ترکیه در افغانستان با آن روبرو خواهد شد، تنها محدود به نگرش و رفتار بازیگران منطقه ای نخواهد شد. اگرچه ترکیه با بسیاری از بازیگران محلی از جمله دولت كابل روابط خوبی دارد، اما طالبان با مأموریت احتمالی آنكارا در افغانستان مخالفت می كند. سهیل شاهین، سخنگوی دفتر طالبان در قطر، در ١٠ ژوئن در مصاحبه با رویترز اظهار داشت: «ترکیه در ٢٠ سال گذشته به عنوان بخشی از ناتو در افغانستان حضور داشته است. به همین دلیل، بر طبق توافقنامه ای که در ٢٩ فوریه ٢٠٢٠ با ایالات متحده امضا کرده ایم، این کشور باید افغانستان را ترک کند». ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان، این اظهارات را یک گام جلوتر برد و گفت که اگر ترکیه در افغانستان بماند، همان رفتار و برخوردی با او انجام خواهد شد که با آمریکا شد. مجاهد در گفتگو با رسانه های ایرانی گفت: «ترکیه یک کشور برادر مسلمان است. با این حال، اگر در افغانستان بماند از نظر ما هیچ تفاوتی با ایالات متحده نخواهد داشت، چراکه او نیز عضوی از ناتو است».

نگرانی اصلی طالبان در مورد مأموریت جدید ترکیه در افغانستان عضویت آنکارا در ناتو است. طالبان جنگ مسلحانه خود در ٢٠ سال گذشته را «جهاد برعلیه نیروهای خارجی» توصیف می کند. این گفتمان در تأمین مشروعیت برای مبارزات مسلحانه طالبان و نیز جذب طرفدار نقش مهمی دارد. به رغم توافقنامه دوحه که عقب نشینی تمام نیروهای خارجی از کشور در آن مطرح است، طالبان هنوز به این هدف خود نرسیده است. بنابر این، طالبان نگران است که حضور ترکیه در افغانستان در چهارچوب ناتو، به عنوان ماندن ناتو در این کشور تلقی شود. تأکید بر عضویت آنکارا در ناتو تقریباً در همه بیانیه های صادر شده از سوی طالبان درباره ماندن ترکیه در افغانستان، از همین نگرانی ناشی می شود. وگرنه منابع نزدیک به طالبان تأیید می کنند که این سازمان هیچ گونه نارضایتی ای در خصوص نقش داشتن ترکیه، به عنوان یک کشور اسلامی، در روند صلح افغانستان البته با فرمولی جدید نخواهد داشت. 

با وجود پیشروی سریع طالبان در روزهای اخیر، آنها هنوز مرکز هیچ یک از ٣٤ ولایت افغانستان را تصرف نکرده اند. بنابر این، در حال حاضر احتمال رویارویی ترکیه در طول مأموریت خود در کابل با طالبان وجود ندارد، اما این امر باز به معنای عدم وجود هر گونه خطری نیست. پرسش مهمی که مطرح است، این است که ترکیه چگونه بدون انجام گشت نظامی، از فرودگاه کابل که تقریباً با مرکز شهر آمیخته است، محافظت خواهد کرد؟ در حین گشتهای نظامی، این احتمال وجود دارد که طالبان با بمبهای کنترل از راه دور و وسایل نقلیه مملو از بمب که در کنار جاده قرار گرفته اند، به نیروهای خارجی حمله کنند.

ترکیه می تواند به برقراری صلح کمک کند

برخلاف باور رایج، عاملی که آنکارا را از نظر تأمین امنیت فرودگاه کابل برجسته می کند، روابط نزدیک ترکیه با افغانستان و مردم آن است تا فناوری نظامی آن. روابط این کشور با بازیگران محلی، از جمله دولت مرکزی و همچنین نزدیکی با کشورهایی مانند پاکستان و قطر که می توانند در حل معضل افغانستان تأثیرگذار باشند، ترکیه را در موقعیت یک میانجی بالقوه میان طرفهای متخاصم در افغانستان قرار می دهد. بنابر این مأموریتی که ترکیه پس از خروج از ایالات متحده در افغانستان برعهده خواهد گرفت، می تواند به برقراری صلح در این کشور کمک کند. مأموریتی که ترکیه می خواهد در افغانستان عهده دار انجام آن شود، باید در چهارچوب احساس مسئولیت تاریخی آنکارا در قبال کابل و نیز درک نقشش به عنوان یک قدرت منطقه ای ارزیابی شود.

با این حال، نباید فراموش کرد که افغانستان ممکن است برای ترکیه که طی سالهای اخیر برای افزایش نفوذ خود در مناطقی مانند مدیترانه شرقی، آفریقا و قفقاز گام برداشته است، به یک چالش جدید تبدیل شود. حضور ترکیه در افغانستان آبستن مسائلی است که بر روابط آن با این کشور و کشورهای منطقه تأثیر خواهد گذاشت. اگر ترکیه بتواند اعتماد و پشتیبانی لازم را برای ادامه حضور خود در افغانستان جلب کند، این منطقه برای آنکارا در سالهای آینده اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد. با وجود این، مشکلات اجتماعی و امنیتی افغانستان، رقابت منطقه ای بسیاری از قدرتهای منطقه ای/بین المللی و عدم تمایل طالبان برای حضور ترکیه عواملی هستند که نباید نادیده گرفته شوند.

این مقاله برای اولین بار در ١ جولای ٢٠٢١ در خبرگزاری آناتولی منتشر شده است:
https://www.aa.com.tr/tr/analiz/turkiyenin-muhtemel-afganistan-misyonu-firsatlar-ve-zorluklar/2290957