در روزهای اخیر، عبور غیر قانونی شهروندان افغانستان از خاک ایران به شهرهای مرزی ترکیه مانند وان و آغری ذهن افکار عمومی را مشغول کرده است. اما این مسئله چندین سال است که کمابیش ادامه دارد. اگرچه دلایل مختلفی برای این وضعیت وجود دارد، اما ورود مهاجران افغانستانی که اخیرا بحث ‌برانگیز شده، از برخی جنبه‌ ها با شرایط قبل متفاوت است.

مهاجرت شهروندان افغانستان که در حال حاضر به صورت گروه ‌های کوچک مشاهده می ‌‌شود، باید مورد توجه جدی قرار بگیرد، چون ممکن است آغازگر موجی عظیم از مهاجرت باشد. ترکیه برای جلوگیری از این امر، برخی اقدامات امنیتی انجام داده است. ایران که کشور ترانزیت مهاجرت از افغانستان و پاکستان است، در این زمینه نقش بسیار مهمی دارد.

مسئله دیوار مرزی 

می توان گفت که پس از سوریه، مرزهای ترکیه با ایران شاهد بزرگترین موج مهاجرت به سمت ترکیه می باشد. اگرچه امنیت مرزهای ترکیه با ایران قابل مقایسه با سوریه نیست، اما این یک واقعیت است که در چند سال اخیر، شهروندان افغانستان به صورت دسته جمعی از مرزهای ارومیه، سلماس و خوی وارد ترکیه می شوند. ترکیه برای مقابله با موج مهاجران، مدتی است که در حال احداث دیوار بتنی و تشدید تدابیر امنیتی در مرزهای خود با ایران می باشد.

امنیت مرزی استان وان ترکیه با ایران که به طور شبانه ‌روزی توسط پایگاه ‌‌های نظامی، پاسگاه ‌ها و گشتهای نیروهای امنیتی در منطقه تأمین می ‌شود، اکنون با احداث دیوار بتنی مدولار به طول ٦٤ کیلومتری تقویت خواهد شد. ترکیه با حفر خندق و دیوارسازی در مرزهایش تلاش می ‌کند تا از مهاجرتهای غیر قانونی و نفوذ گروه تروریستی پ.ک.ک. جلوگیری کند. نیروهای امنیتی کشور با استفاده از تجهیزات پیشرفته از جمله دوربینهای حرارتی و دید در شب از مرزهای کشور پاسداری می کنند.

هرچند سعید خطیب زاده؛ سخنگوی وزارت امور خارجه ایران از دیوارکشی در نوار مرزی استقبال کرده، اما حسن روحانی رئیس‌ جمهور پیشین ایران گفته بود که ''دوران دیوارکشی میان ملتها به پایان رسیده است". عیسی کلانتری، معاون رئیس جمهور سابق و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز ضمن انتقاد از دیوارکشی گفته بود: از آنجا که ممکن است احداث این دیوار برای عبور و مرور حیات وحش و گذر آبهای مرزی مشکل ایجاد کند، از طریق وزارت خارجه در حال پیگیری هستیم تا مشکلات محیط زیستی احتمالی برطرف شود.

برخی از سیاستمداران، فعالان سیاسی و نخبگان ایران نیز ناراحتی خود را از این مسئله ابراز کرده اند. آنها نگرانی های امنیتی ترکیه را برای ساخت این دیوار مرزی موجه نمی دانند. طیف وسیعی از دانشمندان و کارشناسان محیط زیست به ساخت این دیوار واکنشهای گسترده‌ ای نشان دادند. از نظر بسیاری از کارشناسان ایرانی، مرز ایران صحنه تحولاتی نیست که بر امنیت ملی ترکیه تأثیر منفی داشته باشد. اگرچه تا حدی قابل درک است که شهروندان افغانستان مقیم ایران حق دارند آزادانه در این کشور تردد کنند، اما تلاش کسانی که از افغانستان خارج شده و از مسیر ایران به سمت ترکیه می ‌آیند، غیر قابل انکار است.

علیرغم اینکه ترکیه هنگام ساخت دیوار در مرز خود هیچ وقت از زبان تندی برای متهم ساختن ایران استفاده نکرده و این اقدام را با هماهنگی مقامات ایرانی انجام داد، با نارضایتی برخی از اقشار که به دلایل سیاسی و روانی واکنش نشان دادند، مواجه شد. از نظر روانشناسی، بسیاری از ایرانیان تصور می ‌کنند که ترکیه با این ابتکار عمل، ایران را یک همسایه ناپایدار مانند عراق و سوریه می بیند. از نظر سیاسی نیز معتقدند که ساخت این دیوار، ایران را "کشوری بی کفایت که نمی ‌تواند امنیت مرزها را تأمین کند" نشان می ‌دهد و این موجب تخریب وجهه ایران می ‌شود.

با این حال، حفاظت از مرزها با ایران که اکنون مسیر ترانزیت مهاجران افغانستانی است، برای جلوگیری از موج مهاجرت در میان مدت و بلندمدت، برای ترکیه اهمیت حیاتی دارد. ترکیه با ساخت این دیوار تنها یکی از اقدامات چند وجهی علیه موجهای مهاجرت منطقه ‌ای که ممکن است در ١٠ سال آینده به دلایلی مانند قحطی آب، فقر و جنگ رخ دهد، انجام داده است. مشکل مهاجرت منطقه‌ ای یک مشکل هم برای ایران و هم برای ترکیه است. حفاظت از مرزها از عهده یک کشور بر نمی آید و دو کشور باید در این زمینه همکاری کنند.

وضعیت کنونی افغانستان و موج مهاجرت از مسیر ایران به ترکیه، باعث افزایش نگرانی های امنیتی در ترکیه شده است. اگرچه مقامات ایرانی بارها اعلام کرده اند که نگرانی های امنیتی ترکیه در مسائل مختلف منطقه ای را درک می کنند، اما از انجام اقدامات مشخصی برای رفع این نگرانی ها خودداری کرده اند. این امر می تواند به اعتماد بین دو کشور ضربه بزند.

نقش ایران

با وجود اینکه موج مهاجرت از افغانستان هنوز به صورتی گسترده آغاز نشده است، اما این امر در آینده منتفی نیست. حتی تصور اینکه جمهوری اسلامی به مهاجران افغانستانی اجازه می دهد از مسیر 3 هزار کیلومتری عبور کنند و یا گروه ‌های مهاجران مقیم ایران را به ترکیه اعزام کند، نیز ممکن است به روابط همسایگی بین دو کشور آسیب برساند. از سوی دیگر، سکوت رسانه ‌های ایرانی و مقامات جمهوری اسلامی در مورد عبور شهروندان افغانستان از ایران به ترکیه نیز معنی دار است.

 بدون شک، ایران که سالهاست میزبان شهروندان افغانستان است، بار سنگینی از مهاجرت بر دوش دارد. با این حال، انتقال این بار به کشور دیگری در منطقه می ‌تواند مشکلات زیادی را با آن به همراه داشته باشد. مسلما همسایگان شمالی افغانستان از جمله ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان در صورت وقوع موج مهاجرت، درهای خود را به روی مهاجران باز نخواهند کرد. هند نیز می تواند افرادی را که در رژیم قبلی خدمت کرده ‌اند و طالبان می خواهند با آنها تسویه حساب کنند، انتخاب کند. بنابر این، اولویت مهاجران همانند گذشته ایران و پاکستان خواهد بود. این روزها اخباری مبنی بر ایجاد اردوگاه ‌هایی برای مهاجران در منطقه مرزی ایران و افغانستان برای جلوگیری از سرازیر شدن مهاجران به داخل ایران، در مطبوعات بازتاب گسترده ای داشته است. همکاری سه جانبه بین ایران، پاکستان و ترکیه و البته با حمایت جهانی، در جلوگیری از وقوع موج مهاجرتهای جدید از اهمیت بسیاری برخوردار است.

اصل مقاله به زبان ترکی روز ١٨ اوت ٢٠٢١ در خبرگزاری آناتولی منتشر شده است.
https://www.aa.com.tr/tr/analiz/iran-uzerinden-turkiye-ye-duzensiz-afganistanli-gocu/2338828