سرلشکر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران به همراه یک هیأت نظامی روز سه شنبه ١٧ تیر راهی دمشق شد. او در این سفر، علاوه بر دیدار و گفتگو با بشار اسد و مقامات بلندپایه رژیم بعثی سوریه، روز چهارشنبه یک توافقنامه جامعی برای تقویت همکاری های نظامی و امنیتی با رژیم اسد امضا کرد.

اگرچه جزئیات این توافق که با حضور باقری و علی ایوب وزیر دفاع رژیم اسد به امضا رسید، معلوم نیست، اما باقری در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با ایوب اظهار داشت که ایران برای مواجهه با فشارهای امریکا، اقدام به تقویت سامانه های پدافندی موشکی سوریه خواهد کرد. بشار اسد ضمن ابراز خشنودی از امضای توافقنامه، آن را بیانگر سطح روابط دو کشور دانست. علی ایوب نیز "کسانی که بر تخریب روابط ایران و سوریه حساب باز کرده اند، خیالاتی" خواند که باید از خواب بیدار شوند. دو طرف به علاوه، در مورد ضرورت خروج نیروهای بیگانه ای که بدون مجوز دولت اسد وارد سوریه شدند، گفتگو کردند.

همکاری نظامی بین دو کشور

در حالی که مردم سوریه -از جمله مدافعان سرسخت اسد- در بدترین شرایط ممکن به سر می برند، روی آوری رژیم به انعقاد توافق نظامی نشان از آن دارد که بهبود اوضاع معیشتی مثل همیشه جزو اولویتهای رژیم نیست. اما توافق نظامی میان دو کشور مسبوق به سابقه است و در ادامه توافق دو سال پیش صورت می گیرد. ایران و سوریه در جریان سفر امیر حاتمی، وزیر دفاع ایران به سوریه در شهریور ١٣٩٧ توافقنامه مشابهی را برای همکاریهای نظامی و فنی امضا کردند که شامل بازسازی نیروهای مسلح و صنایع نظامی-دفاعی و تقویت زیرساختهای نظامی سوریه بود. ابوالقاسم علی نژاد، وابسته نظامی وقت ایران در دمشق، ادامه حضور مستشاران ایران در سوریه و کمک به بازسازی کارخانه های وزارت دفاع سوریه را از اهداف این توافقنامه عنوان کرد. حدود ده سال قبل در خرداد ١٣٨٧، یک یادداشت تفاهم نامه همکاری دفاعی بین دو کشور به امضای مصطفی نجار، وزیر دفاع ایران و حسن تورکمانی وزیر دفاع سوریه رسید و هدف از آن گسترش و تعمیق هرچه بیشتر مناسبات دفاعی دو کشور عنوان شده بود.

توافق در شرایطی حساس

برای درک پیامهای این سفر و توافقنامه امضا شده بایستی نگاهی به شرایط سوریه در دوران اخیر بیندازیم. در ماه های اخیر، اسرائیل راهبرد خود را از تضعیف حضور ایران به خروج نظامی آن از سوریه تغییر داد و در این راستا حملات هوایی خود را به پایگاه های سپاه قدس و نیروهای شبه نظامی مورد حمایت ایران به ویژه در جنوب و شرق سوریه افزایش داد به طوری که ظرف یک هفته، مواضع نیروهای ایران سه بار مورد حمله هوایی اسرائیل قرار گرفت. روسیه علیرغم گذشت دو سال از تحویل سامانه موشکی اس ٣٠٠ به ارتش اسد، امکان کاربست و فعال کردن این سامانه را فراهم نکرد و به این دلیل، ایران نسبت به عدم استفاده از آن هنگام حملات خشمگین است و آن را نشانه ای از هماهنگی مسکو با تل آویو برای تضعیف مواضع خود در سوریه تلقی می کند. دو هفته قبل هم بنیامین نتانیاهو به بشار اسد هشدار داد که در صورت گسترش حضور نظامی ایران در سوریه، آینده رژیمش را با خطر مواجه می کند. از طرفی دیگر، حدود سه هفته از اجرای قانون سزار و اعمال تحریم علیه كسانی كه با رژیم سوریه وارد معامله شوند و یا به آن کمک کنند، می گذرد. یکی از شرایط رفع و یا کاهش تحریم، خروج نیروهای ایران از سوریه عنوان شده است. از سوی دیگر نیز، نشانه هایی از تلاش مسکو برای دستیابی به راه حل سیاسی برای پایان دادن به بحران این کشور مشاهده می شود.

پیامهای توافق

به نظر می رسد این توافقنامه پاسخی است به فشارهایی که رژیم سوریه و ایران در معرض آن قرار دارند و حاوی پیامهای متعددی است:

مهمترین پیام این توافق متوجه روسیه می شود. به نظر می رسد اسد نشانه هایی جدی از تلاش مسکو برای انجام تغییرات اساسی در ساختار رژیم دیده است به ویژه پس اینکه رسانه های نزدیک به کرملین از شخص او انتقاد کردند و دستگاه دیپلماسی مسکو در هفته های اخیر فعالیتهای دیپلماتیک بیشتری در پیش گرفت و علاوه بر دیدار با برخی از چهره های میانه رو مخالف اسد، با تعدادی از علویان مقیم خارج از کشور نیز دیدارهایی داشت. لذا در صدد برآمد تا به آن بگوید که تا وقتی ایران در کنار اوست، تسلیم فشارهای مسکو برای پذیرش راه حل سیاسی که منجر به برکناری اش شود، نخواهد شد. پیام دیگر اسد به مسکو این است که او با تحریمها و شرایط بد اقتصادی کنار می آید و به خاطر بازسازی کشور از خود نرمش نشان نخواهد داد. از طرفی دیگر، تهران نیز با برقراری این توافق، به دنبال این است که قدرتش را به رخ روسیه بکشد و به آن بگوید که مسكو نمی تواند منافع ایران در این کشور را دور بزند. پیام دیگر تهران به مسکو این است که دیگر نسبت به استفاده از سامانه های موشکی روسیه برای مقابله با حملات اسرائیل امید ندارد و خود برای حمایت از مواضعش در سوریه، دست به توسعه سامانه های موشکی رژیم اسد خواهد زد. توافقنامه به این معنی چالشی برای مسکو به شمار می رود و خوشایند آن نیست چراکه ممکن است به تقویت حضور نظامی ایران در سوریه منجر شود و این کاملا بر خلاف اهداف کنونی روسیه است.

پیام دیگر این توافق برای آمریکا و اسرائیل است. پس از اجرای قانون سزار و تشدید حملات اسرائیل و تأکید واشنگتن و تل آویو بر خروج ایران از سوریه، تهران و دمشق نشان دادند که روابطشان استراتژیک است و قابل مذاکره نیست و اینکه اسد در ازای رفع تحریمها و یا توقف حملات هوایی اسرائیل، خواستار خروج ایران از سوریه نخواهد شد. ایران نیز می خواهد بگوید که در رابطه با حضور منطقه ایش، بنایی بر کوتاه آمدن از مواضع خود ندارد.

انتقاد امیر باقری از ترکیه به دلیل حضور نظامی در شمال سوریه بدون هماهنگی با دولت اسد و آنچه که تأخیر در اجرای تعهداتش در قبال تفاهمات آستانه در خصوص خارج کردن گروه های تروریستی از سوریه خوانده، حاکی از تمایل ایران به خروج ترکیه از شمال سوریه و عدم رضایتش از تفاهمات ترکیه و روسیه است که بدون حضورش صورت گرفته است. ایران بارها و بارها سعی کرده رژیم اسد را برانگیزد تا عملیات نظامی در ادلب را از سر بگیرد و خود نهایت تلاش خود را برای ایجاد اختلال در توافقهای آنکارا و مسکو انجام داده، اما روسیه موفق شده مانع از سرگیری عملیات و شکست توافق شود. ایران ممکن است برای سرپوش گذاشتن بر ضعف خود در سوریه و شرایط دشوار داخلی، مثل همیشه سیاست فرار به جلو را اتخاذ کند و رژیم اسد را برای از سرگیری عملیات نظامی در ادلب تحت فشار قرار دهد، اما حمله به ادلب در شرایط کنونی بعید به نظر می رسد.

توسعه پدافند هوایی سوریه

مهمترین جنبه این توافقنامه، تأکید بر توسعه سامانه های پدافند هوایی سوریه است که در مقابله با حملات اسرائیل، ناکارآمدی آن آشکارا به اثبات رسیده است. به نظر می رسد ایران پس از صدها حمله جنگنده های اسرائیل به مواضعش در سوریه و سکوت در برابر آنها و خودداری از پاسخ به جز یک بار در ماه مه ٢٠١٨، اکنون قصد مقابله با این حملات را دارد. اما مطمئنا مسئله به این سادگی نخواهد بود. توسعه این سامانه ها توسط ایران اگرچه ممکن است آزادی پرواز را از جنگنده های اسرائیل بر فراز سوریه سلب کند، اما مسلماً مانع ادامه حمله اسرائیل و آمریکا نخواهد شد. با وجود اینکه تحلیلگران و فعالان نزدیک به سپاه از احتمال مجهز شدن سوریه به پدافند هوایی ایرانی "باور ٣٧٣" و "سوم خرداد" سخن می گویند و مدعی اند که استقرار این سامانه ها در سوریه قواعد بازی را تغییر می دهد، احتمال نصب این سامانه ها بعید است، به ویژه وقتی می دانیم که روسیه مانع اجرای چندین توافق کم اهمیت تر صورت گرفته بین رژیم سوریه و ایران شده بود. وانگهی بعید است امریکا و اسرائیل در قبال نصب و راه اندازی این سامانه ها که به نوعی تهدیدی برای اسرائیل محسوب می شود، بی تفاوت بنشینند.

سخن آخر

علیرغم تبلیغات بسیار رسانه های "محور مقاومت" برای این توافق، بعید است اتفاق مهمی جز وابستگی بیشتر رژیم اسد به ایران بیفتد. هم رژیم اسد و هم رژیم ایران در بدترین شرایط خود به سر می برند و گزینه های چندانی برای خروج از بحرانها ندارند. رژیم اسد به مرحله پایانی عمر خود نزدیک شده است و ایران هر کاری هم بکند، نمی تواند در کالبد آن روح حیات بدمد.