هجدهمین اجلاس سران عضو سازمان همکاری شانگهای، بدون پاسخ صریح به درخواست ایران برای عضویت کامل در این سازمان، در شهر چیندائو چین پایان یافت. ایران در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر به این سازمان پیوسته بود و در سال ۲۰۰۸ برای عضویت کامل درخواست داده بود. از آن سال این درخواست هر بار در اجلاس مطرح می ‌شود، اما بی ‌نتیجه می ‌ماند.

سیاست این سازمان در قبال ایران را می ‌توان در قالب سیاست بله/ خیر توصیف کرد. در اغلب این نشستها، روسیه ابتدا بر فواید عضویت کامل ایران که به رشد این سازمان می‌ انجامد، تأکید می ‌کند، گرچه به طور ضمنی می گوید که زمان این عضویت هنوز فرا نرسیده است و باید این تصمیم به جلسات بعدی موکول شود. این همان روندی بود که در اجلاس ۲۰۱۸ هم ادامه یافت. با وجود اینکه اعضای سازمان همکاری شانگهای همیشه از توافق هسته ‌ای ایران دفاع کرده و بر ادامه و حفظ آن تأکید داشته‌ اند، اما در قبال عضویت کامل ایران در این سازمان موضع محتاطانه ای از خود نشان می‌ دهند. پرسشی که اینجا مطرح می شود این است که چرا این سازمان رویکردی بله/خیر در قبال عضویت ایران داشته است؟

دلیل نخست این است که عضویت ایران برای واشنگتن خبر بدی محسوب می ‌شود. آمریکا سالها تلاش کرده سیاستهایی اعمال کند که به کنترل و محدود کردن تهران بینجامد؛ لذا پذیرش عضویت ایران، برای سازمان همکاری شانگهای خالی از هزینه نخواهد بود. غالب اعضای این سازمان علاقه مند نیستند چنین پیامی را برای آمریکا ارسال کنند و آمادگی هزینه دادن جهت عضویت ایران را ندارند. به ویژه با توجه به اینکه دولت ترامپ از سیاست کنترل ایران فراتر رفته و حالا به تقابل با آن برخاسته است، چنین حرکتی از سوی سازمان شانگهای می‌ تواند برایش بسیار پرهزینه باشد.

دلیل دوم این است که ایران و دیگر اعضای سازمان شانگهای اشتراکات استراتژیک نسبتاً محدودی دارند. سیاست استراتژیک ایران در سالهای اخیر بر منطقه شرق مدیترانه متمرکز بوده است و احتمالاً برای سالهای پیش رو هم تمرکز سیاست خارجی و استراتژیک ایران بر همین منطقه خواهد بود. در حالی که این منطقه از اهمیت کمتری برای دیگر اعضای سازمان شانگهای به جز روسیه برخوردار است. روسیه در سالهای اخیر در سوریه درگیر شده و با ایران ارتباطات امنیتی جدیدی برقرار کرده است. محدود بودن اشتراکات استراتژیک، احتمال تعریف دستاوردهای مشترک را در صورت عضویت کامل ایران، تضعیف می کند.

دلیل سوم، مواضع متفاوتی است که اعضای فعلی در قبال عضویت ایران دارند. روسیه از عضویت ایران کاملا حمایت می‌ کند، چین موضع محافظه‌ کارانه ‌تری اتخاذ می کند و برخی کشورهای آسیای میانه، خصوصاً تاجیکستان، به کلی مخالف عضویت ایران هستند. مخالفت تاجیکستان با عضویت ایران در این سازمان، طی اجلاس سال ۲۰۱۷، به موضوع داغی در رسانه ‌های ایران تبدیل شد. در آن زمان، رسانه‌ های ایران تاجیکستان را مانع اصلی عضویت ایران معرفی کردند. ولی با توجه به فرآیند تصمیم ‌گیری این سازمان، به راحتی نمی توان قضاوت کرد کدام کشور یا کشورها با عضویت ایران مخالفت کرده ‌اند. گرچه رابطه ایران و تاجیکستان در آن برهه به خاطر اختلافاتی تیره بود و این باعث حدس و گمانهای اینچنینی شده بود.

چهارمین دلیل این است که اهمیت عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای برای دولتهای مختلف ایران، متفاوت است. مثلاً دولت احمدی‌ نژاد سیاست نگاه به شرق را پیش گرفته بود و با اشتیاق عضویت ایران را در این سازمان پیگیری می کرد. علیرغم این اشتیاق، سازمان در اجلاس سال ۲۰۱۰ خود در شهر تاشکند، بیانیه ‌ای را به تصویب رسانید که محدودیتهایی را برای پذیرش اعضای جدید اعمال می کرد، از جمله هشت پیش‌ شرط. بر اساس یکی از این پیش ‌شرطها، کشورهایی که تقاضای عضویت در این سازمان را دارند، نباید تحت تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل قرار داشته باشند. ایران در آن زمان تحت تحریم شورای امنیت قرار داشت که این موضوع تلاشهای دولت را برای عضویت کامل در سازمان بی ‌نتیجه گذاشت.

وقتی حسن روحانی به قدرت رسید، قول داد که مقابله هسته ‌ای را حل خواهد کرد و این کار را با رویکردی اروپا محور دنبال کرد. در این برهه، ایران تلاش و اشتیاق کمتری برای عضویت کامل در این سازمان از خود نشان داد و در اجلاس سال ۲۰۱۷ فقط در سطح وزیر امور خارجه شرکت جست. در دوره روحانی اصرار کمتری برای عضویت کامل در این سازمان وجود داشته و در عوض دولت تلاش کرده است ارتباطات اروپایی خود را ترمیم کند که در دوره احمدی‌ نژاد به شدت آسیب دیده بودند. در هفته ‌های قبل از اجلاس سال جاری هم شواهدی مبنی بر تلاش ویژه دولت روحانی برای عضویت کامل در این سازمان، مشاهده نشد.

دلایلی که مختصرا ذکر شد، احتمالا در آینده نزدیک هم معتبر باقی خواهند ماند. با وجود این چهار فاکتور، سیاست بله/خیر سازمان در قبال عضویت ایران هم احتمالا به سیاق قبل ادامه خواهد داشت. اعضای سازمان همکاری شانگهای احتمالاً در انتظار موقعیت مناسبتری برای پذیرش عضویت ایران صبر خواهند کرد. موقعیتی که با توجه به تقابل اخیر ایران و آمریکا و رویکرد اروپا محور دولت روحانی، احتمالاً در آینده نزدیک به وجود نخواهد آمد.