برخی رسانه های روسیه در دو هفته اخیر در اقدامی اگر بی سابقه نبوده باشد، حداقل کم سابقه است، انتقادات تند و تیزی را متوجه بشار اسد، خانواده و اطرافیانش کرده است. در مقالات و گزارشهای منتشر شده از فساد در حاکمیت، فقدان محبوبیت اسد در میان مردم، شک و تردید درباره مشروعیتش و نارضایتی مردم از عملکردش سخن به میان رفته است. انتشار این گزارشها و مقالات جنجال زیادی به پا انداخته است. برخی، رسانه های منتشر کننده آن را غیر معتبر و معلوم الحال توصیف کردند که هیچ رابطه ای با تصمیم سازان روسیه ندارد و گزارشهاي آنها را مصداق یاوه گویی دانستند. در مقابل، بعضی ها رسانه های مورد اشاره را نزدیک به محافل قدرت و کرملین معرفی کردند و انتشار این گزارشها را نشانه لبریز شدن کاسه صبر مسکو از عملکرد رژیم اسد و نزدیکی دست برداشتن از حمایت از او دانستند.

حمله رسانه های روسیه علیه اسد را نمی توان از تحولات اخیر مربوط به سوریه جدا دانست. این حملات در حالی صورت می گیرد که علیرغم تصرف بخش اعظم خاک کشور، اوضاع اقتصادی در مناطق تحت کنترل رژیم روز به روز وخیم تر می شود. از طرفی دیگر، حملات همزمان با انتشار گزارش سازمان منع تسلیحات شیمیایی در مورد استفاده رژیم اسد از تسلیحات شیمیایی علیه غیرنظامیان، محاکمه دو تن از افسران رژیم در آلمان به تهمت قتل و شکنجه زندانیان، به نتیجه نرسیدن تلاش مسکو و رژیم اسد برای بهره برداری از ویروس کرونا برای تخفیف تحریمها و همچنین دو ماه پیش از اجرا شدن قانون سزار و افزایش تحریمها علیه رژیم اسد، حامیان و شریکانش صورت گرفته است. به علاوه، هم پیمان اسد یعنی ایران در بدترین شرایط از زمان انقلاب ١٣٥٧ به سر می برد و توانایی کمک به اسد را ندارد. تمامی این دلایل در انتخاب این زمان برای حمله رسانه ای به اسد بی تأثیر نبوده است.

تصویر اسد و اطرافیانش در این رسانه ها

انتقادات رسانه های روسیه از اسد با انتشار گزارشهایی در خبرگزاری فدرال روسیه که متعلق به یوگینی پریگوژین، از افراد نزدیک پوتین و معروف به "آشپز پوتین" و بنیانگذار شرکت امنیتی واگنر آغاز شده، سپس با انتشار چند مقاله در روزنامه عامه پسند "پراودا" و شورای بین الملل روسیه ادامه داشته است. این خبرگزاری در سلسله گزارشهایی پی در پی، ضمن انتقاد از ضعف اسد و ناتوانایی اش در مقابله با فساد، او را کسی معرفی کرده که نه تنها اراده کافی برای مبارز با فساد ندارد، بلکه باعث پیچیده تر شدن مشکلات اقتصادی کشور هم می شود و در ادامه از ناتونایی اش در مدیریت مرحله پیش رو سخن گفت. به علاوه، با اشاره به سوء استفاده مقامات رژیم از کمکهای روسیه برای منافع شخصی، اظهار داشت که گستردگی فساد در حاکمیت بر همکاریهای اقتصادی میان روسیه و سوریه تأثیر منفی می گذارد.

خبرگزاری فدرال روسیه در یکی از گزارشهایش از کاهش چشمگیر حمایت مردم از اسد به دلیل فساد و مشکلات اقتصادی و بی اعتمادی نسبت به توانایی اش در بهبود اوضاع کشور خبر داد. خبرگزاری مذکور بر اساس یک نظرسنجی بی سابقه ای که یک مؤسسه روسی به نام "صندوق حمایت از ارزشهای ملی" از طریق تلفن در مناطق تحت کنترل رژیم در آوریل جاری انجام داد، به این نتیجه دست یافت. بر اساس این نظرسنجی که ١٤٠٠ شهروند سوری در آن شرکت کردند، فقط ٣٢ درصد از مردم برای حمایت از کاندیداتوری اسد در انتخابات سال آینده اعلام آمادگی کردند و در مقابل ٥٤ درصد با انتخابش مخالفت کردند. ٤٠ درصد هم حاکمیت را غیر مشروع دانستند. در رابطه با عملکرد اسد هم، ٤١ درصد عملکردش را منفی و فقط ٣٣ درصد مثبت ارزیابی کردند. ٧١ درصد شرکت کنندگان نیز معتقدند که فساد در سطح حاکمیت بزرگترین مشکل کشور است و دلیل شرایط بد اقتصادی تحریم نیست. در یکی دیگر از این گزارشها، خرید یک تابلوی ٣٠ میلیون دلاری توسط بشار اسد برای همسرش در حالی افشا شده که مردم سوریه با مشکلات معیشتی لاینحل دست و پنجه نرم می کنند.

شورای امور بین الملل روسیه که از مراکز نزدیک به وزارت امور خارجه به شمار می رود، روز ١٧ آوریل مقاله ای از الکساندر اکسیونیونوک، سفیر پیشین روسیه در سوریه منتشر کرده است. نویسنده با اشاره به اینکه چالش اصلی رژیم اقتصاد است نه تروریسم، شرایط را براي اجرای پروژه های کلان بازسازی سوریه پس از جنگ فراهم ندانست و با توجه به اینکه بازسازی در سایه تمایلات رژیم ناممکن است، از دولت کشورش خواست تا در موضعش درباره آینده سوریه و سرنوشت مقامات رژیم تجدید نظر کند. یکی دیگر از نویسندگان گفت: روسیه باید اقتصاد بی سر و سامان سوریه را ساماندهی کند و همانطور که تروریسم را شکست داد، باید فساد را نیز شکست دهد.

در ادامه، روزنامه "پراودا" خانواده و نزدیکان اسد به ویژه برادرش ماهر و پسر دایی اش رامی مخلوف و دولت اسد را نیز به باد انتقاد گرفت. در این گزارشها، ماهر اسد به عنوان جنايتكار اقتصادی معرفى شد كه برای دور زدن تحریمهای بین المللی علیه صدام یک میلیارد دلار گرفت و بالاتر از آن در ترور رفیق حریری، نخست وزیر پیشین لبنان دست داشت. در مقاله ای دیگر نیز، ادعای رژیم اسد را مبنی بر توقف تعدادی از چاه های گاز به دلایل امنیتی و جنگ با داعش در دو هفته اخیر تکذیب کرد. به گفته این روزنامه، هدف دولت اسد از این کار علاوه بر توجیه افزایش قطعی برق، استفاده از این امر برای منافع شخصی مسئولان است. در برخی گزارشها هم به روابط رژیم اسد با داعش و خرید نفت از آن اشاره شده است.

هدف از این همه انتقادات

در حقیقت انتقاد برخی رسانه های روسیه از رژیم اسد مسبوق به سابقه است و تازگی ندارد. اما به نظر می رسد که موج جدید این انتقادات تند و تیز با انتقادات قبلی تفاوتی چشمگیر دارد و حملات اخیر سازماندهی شده است. مقالات اخیر که تداعی کننده برخورد توهین آمیز پوتین با بشار اسد جلوی چشم همگان است، در رسانه های نزدیک به کرملین منتشر شده و اگرچه مواضع بیان شده در آنها، موضع رسمی دولت روسیه نیست، اما نمی تواند بدون چراغ سبز کرملین منتشر شده باشد.

دلایلی چند برای این حملات می توان برشمرد. یکی از مهمترین این دلایل، عملی نشدن تفاهمات اقتصادی دو کشور است. روسیه اگرچه قبلا هم از سطح گسترش فساد در رژیم آگاه بوده، اما از این مسئله نگرانی دارد که فساد گسترده، ضعف و ناتوانایی اسد در مبارزه با فساد، دستاوردهایش را در چند سال اخیر بر باد دهد. درخواست یک سال پیش روسیه از اسد برای مبارزه با فساد در سطوح بالا از طرف اسد جدی تلقی نشده و اقداماتش بیشتر نمایشی بوده است. اسد ممکن است در دادن برخی امتیازات به روسیه تعلل کرده باشد. هدف از حملات وادار کردن اسد به پایبندی به توافقات قبلی و دادن امتیازات بیشتر به روسیه به ویژه پس از شرایط ناشی از بحران کرونا و کاهش بی سابقه قیمت نفت است.

سوریه پس از نه سال جنگ به ویرانه ای تبدیل شده و مسکو توانایی بازسازی آن را بدون کمک اروپا، امریکا و کشورهای خلیج ندارد. یکی از اهداف روسیه، فراهم کردن زمینه برای مشارکت این کشورها در روند بازسازی است و این امر جز با انجام اصلاحات ساختاری در حوزه سیاسی نمی تواند صورت بگیرد. به علاوه، مسکو می داند که چنانچه نقش ایران در سوریه کاهش نیابد، و راه حل سیاسی مورد توافق اطراف سوری صورت نگیرد، نمی توان نسبت به حمایت کشورهای مختلف از روند بازسازی امیدوار بود. از اینرو مسکو ممکن است با هدف فراهم کردن جذب سرمایه های خارجی، رژیم اسد را برای کاهش نقش ایران و انجام اصلاحات ساختاری تحت فشار قرار دهد.

یکی دیگر از اهداف این حملات، وادار کردن رژیم به پایبندی به توافق روسیه و ترکیه در ادلب است. مسکو همچنان نگران است که اسد بنابر تحریک و تشویق ایران و برخی کشورهای عربی قصد دارد به ادلب حمله کند و توافق روسیه و ترکیه را در معرض خطر بیندازد.

پس از این انتقادات، نگرانی ایران از تغییر مواضع مسکو نسبت به اسد و همچنین معامله بر سر اخراجش از سوریه بیش از پیش افزایش یافته است. سفر ظریف به دمشق در بحبوحه کرونا را می توان در این راستا ارزیابی کرد. هدف از این سفر، علاوه بر کسب اطلاعات در مورد بهبودی قابل توجه روابط برخی کشورهای عربی با رژیم اسد، انتقال این پیام به اسد است که چنانچه مسکو از حمایت از رژیمش دست بردارد، تهران همچنان حامی او باقی خواهد ماند.

نتیجه گیری

مسکو به موقعیتی در سوریه دست یافته که در صورت لزوم و به شرط تضمین منافعش در سوریه، می تواند دست از حمایت از اسد بردارد. به نظر می رسد که روسیه اخیرا به این نتیجه رسیده که اسد اراده ای جدی برای حل بحرانهای کشور، انجام اصلاحات ساختاری و مبارزه با فساد را ندارد. حملات اخیر رسانه های روسیه به اسد نشانگر بی اعتمادی مسکو به این رژیم است، اما نباید تصور کرد که این انتقادات به معنی دست برداشتن پوتین از حمایت از اسد در آینده نزدیک است. ناگفته نماند که رژیم اسد که مشارکت مردم در اداره کشور را نپذیرفت، اکنون باید به طور کامل تسلیم تصمیمات حامیانش شود. روسیه جز با تسلیم کامل اسد در برابر خواسته هایش راضی نیست.