سرانجام انتظاری که می رفت محقق شد و در روز جمعه ۲۱ مهرماه، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا پایبندی ایران به توافق هسته ای این کشور با شش قدرت جهاني -يعنی برجام- را تأیید نکرد. پرزیدنت ترامپ که با فاصلۀ سه ماه، دو بار پایبندی ایران به مفاد برجام را تأیید کرده بود، اینبار توافق برجام را برای اصلاح و یا وضع تحریمهای جدید علیه ایران به کنگره سپرد. ترامپ خاطر نشان کرد که در صورت محقق نشدن این امر، خود او با استفاده از اختیارات خود، ایالات متحده را از این توافق خارج می ‌کند. همزمان وزارت دارایی آمریکا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را به اتهام حمایت از "گروه ‌های تروریستی" در فهرست تحریمها قرار داد و اعلام کرد که ارتش آمریکا همراه با متحدانش در پی اقدامات جدید برای محدود کردن فعالیتهای منطقه ای ایران هستند.

قبلا نیز بر طبق دستور اجرایی۱۳۲۴۴ که پس از حادثۀ ۱۱ سپتامبر توسط جرج بوش رئیس جمهور وقت آمریکا صادر شده بود، فرماندهان و نهادهای متعدد وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مشمول تحریمها شده بودند. ولی این بار متهم کردن کل سپاه پاسداران به حمایت از تروریسم اقدام بسیار مهمی است که ممکن است بر همۀ تحولات منطقه ای تأثیر بگذارد. با این وجود، لازم به ذکر است که سپاه پاسداران از طرف وزارت امور خارجۀ آمریکا در لیست گروه های تروریستی قرار نگرفته است. چند روز پیش از اعلام راهبرد جدید ترامپ، سرلشکر محمدعلی جعفری، فرمانده کل سپاه پاسداران در یک کنفرانس مطبوعاتی گفته که در شرایطی که دولت آمریکا سپاه پاسداران را یک سازمان تروریستی معرفی کند، با آمریکا به هیچ وجه مذاکره نخواهیم داشت و حل مسائل در جایی غیر از میز مذاکره خواهد بود و آمریکا باید پایگاه ‌های منطقه ای خود را تا شعاع ۲ هزار کیلومتری برد موشکهای ایران منتقل کند، چرا که سپاه با ارتش آمریکا همانند داعش رفتار خواهد کرد.

اعلام راهبرد جدید ترامپ در قبال ایران، واکنشهای زیادی در سطح جهانی به دنبال داشت. دقایقی پس از اظهارات ترامپ، فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیۀ اروپا در یک نشست خبری اعلام کرد که برجام یک توافق چندجانبه است و آمریکا نمی تواند برجام را به صورت یکجانبه لغو کند. او خاطرنشان کرد که شورای امنیت سازمان ملل تاکنون هشت بار پایبندی ایران به تعهدات خود نسبت به برجام را تأیید کرده است. موگرینی که در حصول توافق هسته ای نیز نقش مهمی داشته، خیلی ناراحت به نظر می رسید بطوریکه ضمن اشاره به اختیارات بالای رئیس جمهوری ایالات متحده، اظهار کرد که لغو برجام خارج از آن اختیارات است.

واکنش مهم بعدی نسبت به اظهارات پرزیدنت ترامپ از طرف ایران بود. دقایقی بعد از اظهارات موگرینی، حسن روحانی رئیس‌ جمهوری ایران در حضور هیأت دولت جلوی دوربینها رفت و سخنان پرزیدنت ترامپ را محکوم کرد. روحانی ضمن اظهار عدم اطلاع ترامپ از جزئیات فنی توافق هسته ای، ارادت و فرمانبرداری خود را به خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی ایران اعلام و از سپاه پاسداران حمایت کرد.

روسیه نیز با اظهارات مشابهی تصمیمات اخیر ایالات متحده را اشتباه بزرگ خواند و بیان کرد که اعمال تحریمهای جدید علیه ایران خطراتی را در پی خواهد داشت. آلمان، فرانسه و بریتانیا با انتشار بیانیه ای مشترک اعلام کردند که برجام نتیجۀ سیزده سال تلاشهای دیپلماتیک است. در این بیانیۀ مشترک که به امضای مرکل، ماکرون و می رسیده است، تأکید شده که قبل از هر نوع اقدامی لازم است عواقب آن در نظر گرفته شود. طبق اظهارات وزیر خارجۀ آلمان این موضع آمریکا، کشورهای اروپایی را به سوی روسیه و چین متمایل خواهد کرد.

همانطور که انتظار می رفت، اسرائیل، عربستان سعودی و امارات حمایت خود را از راهبرد جدید ترامپ اعلام کردند. کشورهایی که در مسائلی مانند کودتای مصر، حمله به یمن و بحران قطر اقدامات مشترکی انجام دادند. حتی انتظار می رود این کشورها در آیندۀ نه چندان دور اقدامات احتیاطی علیه ایران به عمل آورند. با این حال، پرواضح است که این محور تاکنون نتوانسته است از نفوذ منطقه ای ایران جلوگیری کند و به بیان دیگر این محور قدرت زیادی نداشته است. بنابر این حمایت کشورهای مذکور از اظهارات ترامپ بیشتر حالت نمادین دارد.

گام بعدی

گرچه در این مرحله مشخص نیست که کنگرۀ آمریکا چه واکنشی نشان خواهد داد، اما مطمئنا تحریمهای مختلفی علیه ایران وضع خواهد شد، زیرا بسیاری از اعضای مؤثر کنگره در طول سال گذشته توافق هسته ای را با لحن شدید مورد انتقاد قرار داده اند. در این شرایط ایران تمام گزینه ها از جمله خروج از برجام را ارزیابی خواهد کرد. شرایط وخیم اقتصادی کشور، دلیل اصلی امضای توافق هسته ای در سال 2015 توسط ایران بود. به همین خاطر این بار ایران قطعا قبول نخواهد کرد که به بهانۀ تروریسم و موشکهای بالستیکی، تحریمهای قبلی دوباره باز گردانده شوند.

هرچند برای کشورهای اتحادیۀ اروپا و دیگر کشورهای طرف برجام مانند روسیه و چین اهمیتی آنچنانی ندارد که تلاش کنند ایران همچنان به برجام پایبند بماند. زیرا حتی اگر این کشورها علیه ایران تحریمهای جدید را وضع نکنند، کنترل ایالات متحده بر معاملات بانکی بین المللی، انتقال پول به ایران را غیر ممکن خواهد کرد. این امر باعث می شود که هیچ سرمایه گذار خارجی با ایران همکاری نکند و در عمل شرایط تحریمی پیش از برجام به طور اتوماتیک بر خواهد گشت.

در واقع با توجه به واکنش ترامپ به برجام در طول تبلیغات انتخاباتی، می توان گفت که این اقدام قابل پیش بینی بود. ولی مسئله ای که اینجا حائز اهمیت است این است که بحرانی جدید در منطقه ای پرتنش و پرتلاطم، چه آثار و پیامدهایی خواهد داشت. چنانکه روشن است، ایران در دو کشور عراق و سوریه حضور نظامی گسترده ای دارد و حتی از حوثیهای یمن حمایت نظامی و لجستیکی می کند. البته برای فهم منظور آمریکا از متحدانی که با همکاری آنان قصد محدود کردن فعالیتهای منطقه ای ایران را دارد، این پرسش مطرح می شود آیا کشورهای متحد آمریکا در خلیج فارس برای این کار از ظرفیتهای کافی برخوردار هستند؟ معلوم است که برای اسرائیل فقط فعالیتهای حزب الله و امنیت مرزی آن اولویت دارد که مستقیما اسرائیل را تهدید می کنند. به غیر از اسرائیل، اگرچه روی کاغذ ترکیه هم مهمترین متحد ایالت متحده در منطقه است، ولی چنانکه در چند سال اخیر مشاهده شده، در عمل ی. پ. گ. شاخۀ نظامی پ. ک. ک. در سوریه مهمترین متحد آمریکا شده است.

آزمون جدید برای روابط ترکیه و آمریکا

ترکیه در سالهای اخیر بارها مسئلۀ نفوذ منطقه ای ایران را مطرح کرده و به ویژه از نقش ایران در فاجعۀ بزرگ و هرج و مرج سوریه انتقاد کرده است. با این حال، ترکیه با مرور زمان بنا به موضع غیر شفاف ایالات متحده، در روند مذاکرات آستانه نقش فعالی ایفا نموده و در آخرین مرحله نیز عملیات ادلب را در چهارچوب این توافق انجام می دهد. روابط ترکیه با روسیه و ایران همزمان با تحولات منطقه ای بهبود یافته، به ویژه مواضع مشترک ایران و ترکیه در خصوص روند رفراندوم اقلیم کردستان عراق، دو کشور را تا سطح همکاری نظامی به همدیگر نزدیک کرده است. لذا توقعات ایالات متحده از ترکیه در پرتو این تحولات اخیر حائز اهمیت است.

اگر در نظر داشته باشیم که در سالهای اخیر، ترکیه نسبت به ایران بیشتر هدف گروه های مختلف در دولت ایالت متحده قرار گرفته است، نمی توان موضع جدید آمریکا در قبال ایران را مستقیما به نفع ترکیه دانست. زیرا همانطور که قبلا هم به کرات دیده شد، شواهد زیادی مبنی بر اتخاذ سیاستهای مهار دوجانبه نسبت به دو کشور وجود دارد. در واقع ایران و عراق روزی دشمن یکدیگر بودند، اما این دشمنی مانعی بر هدف قرار گرفتن همزمان آنها توسط دولت بیل کلینتون نشد. روابط بین ترکیه و ایالات متحده که انتظار می رفت با روی کار آمدن ترامپ بهبود یابد، با دستگیری مدیران خلق بانک و محافظان ریاست جمهوری ترکیه به تنش کشیده شده است. مسائلی همچون بحران ویزا توسط سفارت ایالات متحده در ترکیه، هشدار جان باس سفیر ایالات متحده در آنکارا مبنی بر احتمال اقدامات تروریستی جدید در ترکیه همزمان با خروج وی از این کشور، به وضوح نشان می دهد که هیچ دلیلی برای خوشبینی آنکارا نسبت به واشنگتن وجود ندارد.

این مقاله بار نخست در تاریخ ۱۷ اکتبر در وبسایت mucerret منتشر شده است:

http://www.mucerret.com/yazarlar/amerika-kendisiyle-ve-muttefikleri-ile-savasiyor/