علل و اهداف عمليات شاخۀ زیتون در عفرین
اعلام آغاز عملیات عفرین توسط رئيس جمهور ترکیه در روز شنبه ٣٠ دیماه دور از انتظار نبود؛ زیرا او بارها اعلام کرده بود که اجازه نخواهد داد گذرگاهی تروریستی در مرزهای جنوبی کشورش ایجاد شود. پیش از این نیز اظهار داشته بود که عملیات «سپر فرات» در دیگر مناطق ادامه خواهد داشت. ستاد ارتش ترکیه نیز در بیانیه ای بر روی این موضوع تأکید کرد که عملیات موسوم به "شاخۀ زیتون" در چارچوب قوانین بین المللی، قطعنامه های مبارزه با تروریسم و دفاع از تهدیدات خارجی به ویژه مادۀ ٥١ منشور سازمان ملل با احترام به حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت سوریه صورت میگیرد.
در طول چند سال گذشته ده ها بار از سمت سوریه و مناطق مرزی که بیشتر آن در کنترل پ.ی.د و داعش قرار دارند، خاک ترکیه مورد حملات و اقدامات تروریستی قرار گرفته است. ارتش ترکیه از حدود یک سال پیش با عملیات سپر فرات و با همکاری ارتش آزاد سوریه توانست مناطق مرزی را که در کنترل داعش قرار داشت، پاکسازی کند. اما به دلیل حضور عناصر تروریستی در آن سوی مرز، تهدیدها همچنان باقی ماند. مقامات ترکیه طی رایزنی با همتایان آمریکایی خود، نگرانی شان نسبت به وجود آن گروه های مسلح که حاکمیت و تمامیت ارضی ترکیه را تهدید میکنند، ابراز کردند و از واشنگتن خواسته شد که برنامۀ آموزش، سازماندهی و تسلیح آن گروه ها را متوقف کند.
هرچند آمریکا و اروپا گروه پ.ک.ک را به عنوان سازمانی تروریستی شناخته اند، اما علیرغم اسناد و دلایلی که آنکارا در اختیار آنان قرار داده است، همچنان حاضر نیستند شاخه های سوری آن یعنی پ.ی.د/ ی.پ.گ را گروه هایی تروریستی بشناسند. مقامات ترکیه این ادعای آمریکا را که قطع کمک نظامی به آنها روند جنگ در برابر داعش را تضعیف میکند، توجیهی ناپذیرفتنی تلقی کرده اند. ترکیه نیز بارها بر روی این موضوع تأکید کرده که برای رویارویی با یک گروه تروریستی مانند داعش، نباید از گروه های تروریستی دیگر همچون پ.ک.ک استفاده کرد.
کمکهای نظامی گستردۀ آمریکا به این گروه نشان میدهد که هدف آن بسی فراتر از مبارزه با داعش است، آمریکا قصد دارد از این گروه برای ایجاد ناامنی در مرزهای ترکیه و یا مقابله با نفوذ ایران در سوریه پسا داعش- استفاده کند. آنکارا از چند سال پیش خواهان ایجاد منطقه ای امن در شمال سوریه برای بازگشت بیش از ٣ میلیون سوری موجود در ترکیه بوده، اما هنوز به این درخواست توجهی نشده است.
در دورانی که داعش رو به پایان است، به اعتقاد ترکیه زمان پاکسازی مرزهایش از دیگر گروه های تروریستی فرا رسیده است. برنامۀ آمریکا برای تشکیل نیروی ٣٠ هزار نفری به فرماندهی گروه موسوم به "نیروهای سوریه دموکرات"، جهت حفظ امنیت مرزهای سوریه با ترکیه و عراق، عامل اصلی آغاز عملیات شاخۀ زیتون در عفرین شد. ترکیه تشکیل این نیروی جدید را تهدیدی جدی برای امنیت ملی خود میداند و بر این باور است که اقدام مذکور گامی برای تشکیل یک منطقۀ خودمختار در شمال سوریه تحت کنترل پ.ک.ک و قطع ارتباط آنکارا با جهان عرب است.
چندین سال است که عناصر پ.ی.د به نگرانیهای ترکیه وقعی نگذاشته اند، زیرا میپنداشتند که پس از ایجاد شبکۀ گستردۀ روابط خود با روسها و آمریکاییها، آنها برای همیشه در کنارشان خواهند بود. در این اواخر و پیش از آغاز عملیات نظامی، روسها -که میبینند شبه نظامیان کرد تبدیل به همپیمان اصلی واشنگتن و خطری بالقوه برای منافع روسیه شده- به آنها پیشنهاد دادند که برای جلوگیری از ورود نیروهای ترکیه به عفرین، آن را به رژیم اسد سوریه واگذار کنند. آنها علیرغم همکاری با این رژیم در مناطق موسوم به «خودمختار»، پیشنهاد روسها را نپذیرفتند. در حقیقت ترکیه حاکمیت رژیم اسد بر عفرین را بر تسلط شبه نظامیان کرد ترجیح میدهد، اما هنگامی که میان دو گزینۀ حضور آن رژیم و مخالفان آن، یعنی ارتش آزاد سوریه قرار گیرد، بدون تردید دومی را ترجیح خواهد داد.
عملیات «شاخۀ زیتون» در راستای تحقق چندین هدف آغاز گردیده که مهمترین آنها عبارتند از: پاکسازی منطقۀ عفرین از حضور گروه های تروریستی که امنیت ملی ترکیه را در معرض خطر جدی قرار داده اند؛ تأمین امنیت مرزهای ترکیه با سوریه و جلوگیری از شلیک موشک و خمپاره به سوی مناطق مرزی و ایجاد «منطقۀ امن» برای بازگشت آوارگان سوری به روستاها و شهرهای خود. انتظار میرود همانگونه که بیش از ١٠٠ هزار پناهجوی سوری پس از عملیات سپر فرات به مناطق جرابلس و الباب باز گشتند، ٥٠٠ هزار آوارۀ دیگر نیز به روستاها و شهرهای واقع در مناطقی که در حال آزادسازی هستند، باز گردند.
بدون تردید کردهای سوریه در طول بیش از چهار دهه مورد ستم و سرکوب رژیم این کشور قرار گرفته و بیشترشان از کمترین حقوق خود محروم بوده اند، به همین خاطر آنان نیز مانند شهروندان دیگر کشورشان حق دارند از تمامی حقوق خود برخوردار شوند. گروه پ.ی.د اما از سابقۀ ستمدیدگی و محرومیتهای کردها سوء استفاده کرده و در کنار رژیم این کشور مرتکب جنایتهای بسیاری در حق آنان شده است که از جنایتهای اسد و داعش دست کمی ندارد.
سخن از تهاجم ارتش ترکیه بر ضد مردم کرد، گمراه کننده است. درست است که بیشتر مردم منطقۀ عفرین کرد هستند، اما در مناطقی از آن نیز مردم عرب و ترکمن ساکن هستند. این مناطق تا سال ٢٠١٦م در اختیار ارتش آزاد سوریه بود. ترکیه بارها اعلام کرده که هرگز کردهای سوریه را هدف قرار نمیدهد. از سویی پس از تسلط پ.ی.د/ ی.پ.گ بر شمال سوریه، بیش از ٢٠٠ هزار نفر از کردهای سوریه به ترکیه پناه برده اند، و از سوی دیگر دولت ترکیه از «شورای ملی کردهای سوریه» متشکل از حدود ١٥ حزب و گروه کرد سوری حمایت میکند.
هدف عملیات شاخۀ زیتون، پاکسازی عفرین از وجود گروه های تروریستی با محوریت پ.ک.ک است که در فهرست گروه های تروریستی بین المللی قرار دارد و مقابله با شاخۀ سوری آن یعنی پ.ی.د و شاخۀ نظامی آن ی.پ.گ است که نام خود را به "نیروهای دموکراتیک سوریه" تغییر داده است. همانطور که تغییر نام «جبهة النصرة» به «هیئة تحریر الشام» به معنای قطع ارتباط آن با القاعده نیست و تغییر نام پ.ک.ک به پژاک در ایران ماهیت تروریستی آن را تغییر نمیدهد، تغییر عنوان این گروه های شبه نظامی در سوریه به معنای قطع ارتباطشان با پ.ک.ک نیست. بخصوص اینکه بیشتر فرماندهان و اعضای ارشد گروه موسوم به نیروهای دموکرات سوریه (قسد)، تابعیت سوری ندارند، بلکه از کردهای ترکیه، عراق و ایران هستند، طبق اعترافات سران آن گروه ها جنگجویانی از آمریکا، انگلستان و آلمان نیز در میانشان حضور دارند.
دلایل و شواهد بسیاری وجود دارند که عناصر پ.ی.د/ ی.پ.گ در مناطق تحت نفوذ خود در شمال سوریه مرتکب اقدامات پاکسازی قومی و تغییر ساختار جمعیتی بسیاری شده اند. آنان پس از تسلط بر شمال سوریه بیش از دو میلیون کرد، عرب و ترکمن را آواره و در مواردی بر مناطقی تسلط پیدا کرده اند که حتی یک خانوادۀ کرد در آنها سکونت ندارد. در مناطق خارج از عفرین، بیش از دو میلیون سوری به دلیل جنایات آنها دچار زیان شده و در خود عفرین نیز پس از تسلط آنان بر منطقه، بیش از ٢٥٠ هزار سوری مجبور به ترک خانه های خود شده اند. علاوه بر این، پ.ی.د در مناطق زیر نفوذ خود، تمامی گروه های مخالف خود را قلع و قمع کرده است.
تسلط این گروه بر مناطق غنی سوریه مانند دیر الزور و الرّقه که مناطق کردنشین نیستند، ثابت میکند که هدف آن و حامیانش چیزی فراتر از حمایت از کردهاست. گذشته از آن، آنکارا با اعلام اینکه ی.پ.گ پس از عملیات شاخۀ زیتون، بسیاری از زندانیان داعش را برای مقابله با این عملیات را آزاد کرده، تأکید میکند که میان آن دو گروه ارتباط تنگاتنگی وجود دارد.
کردهای سوریه بیش از هر قومیت دیگری از سیاستها و اقدامات پ.ک.ک/ پ.ی.د زیان دیده اند. همزمان با آغاز انقلاب سوریه و برپایی تظاهرات گسترده در بسیاری از شهرها و شهرکهای کردنشین، دولت سوریه که با پ.ک.ک روابط بسیار نزدیکی دارد، سران این گروه تروریستی را از کوه های قندیل فراخواند و برای تسلط بر مناطق کردنشین و جلوگیری از خارج شدن آنها از کنترل دولت، آنان را مورد حمایت نظامی قرار داد. گروه پ.ی.د که کردهای سوریه، آنان را با عنوان «کردهای بعثی» میشناسند، با حمایت رژیم سوریه تشکیلاتی را در مناطق کردنشین بر پا کرده و از هیچ تلاشی برای سرکوبی مردم کرد به ویژه جوانان مخالف خود و دولت سوریه کوتاهی نکرده است.
عناصر پ.ی.د برای تسلط بر مناطق الجزیره، کوبانی و عفرین و رسیدن به ساحل دریای مدیترانه جهت ایجاد گذرگاه دریایی برای دولت مورد نظر خود تلاش میکنند. اما بسیاری اطلاع ندارند که این پروژه با موانع جغرافیایی و جمعیتی بزرگی از مناطق غیرکردنشین روبروست که مانع پیوستن مناطق کردنشین به یکدیگر خواهند شد. تلاش شبه نظامیان بعثی- کردی «ی.پ.گ» برای وصل مناطق غالبا کردنشین شمال سوریه و رسیدن به ساحل شرقی مدیترانه به معنای آوارگی صدها هزار شهروند عرب و ترکمن این منطقه است.
گفتنی است که وزیر کشور ایران سه سال قبل اعلام کرده بود که کشورش به هیچ وجه اجازه نخواهد داد داعش به چهل کیلومتری مرزهای ایران نزدیک شود و آن را خط قرمز شمرد. چگونه از ترکیه انتظار میرود اجازه دهد گروه های مسلحی که از نظر آن هیچ تفاوتی با داعش ندارند، در کنار مرزهایش اردو بزنند؟ اگر ایران و روسیه -که نه تنها با سوریه مرز مشترکی ندارند، بلکه صدها و هزاران کیلومتر با آن کشور فاصله دارند- به بهانۀ دفاع از امنیت ملی خود، حق حضور و دخالت سیاسی و نظامی در سوریه را داشته باشند، چطور ترکیه که با آن کشور دارای ٩٠٠ کیلومتر مرز مشترک است، حق ندارد با گروه های تروریستی در آن سوی مرز به رویارویی بپردازد؟
سخن از چشمداشت ترکیه به خاک سوریه اتهام نادرست و اثبات نشده ای است. عملیات «سپر فرات» بهترین گواه بر سستی این ادعاست، زیرا بلافاصله پس از آن عملیات، ارتش ترکیه مناطق آزاد شدۀ «جرابلس» و «الباب» را به ساکنان آواره شدۀ آن سپرد و خود به پایگاه هایش در ترکیه بازگشت.
پیش از آغاز عملیات «عفرین» دولت ترکیه نظر موافق همۀ احزاب و جریانهای سیاسی داخلی -حتی حزب جمهوری خلق مخالف دولت- را به دست آورد. تنها گروهی که با این توافق ملی همراهی نکرد، حزب دموکراتیک خلقها بود. ترکیه همچنین هماهنگیهای لازم را با مسکو که در عفرین نیروی نظامی داشت، انجام داد و همزمان با آغاز عملیات شاخۀ زیتون، آن کشور خروج نیروهایش را از منطقۀ عفرین اعلام کرد. لازم به یادآوری است که حمایت روسیه از این عملیات در راستای تمایل آن به تضعیف نفوذ آمریکا و توجیه ضربه ای کاری به استراتژی جدید آن کشور در سوریه است؛ استراتژیی که اخیرا توسط تیلرسون وزیر خارجۀ ایالات متحده اعلام شده بود.
آمریکا نیز برای اطمینان دادن به ترکیه تلاش و اعلام کرد: نیروی امنیتی تازه ای که قرار است در سوریه سازماندهی شود، مسألۀ تازه ای نیست، و بر روی این موضوع تأکید ورزید که تشکیل این نیروها با هدف ایجاد امنیت بیشتر جهت بازگشت مردم آواره و تضمین عدم بازگشت دوبارۀ داعش به آن مناطق است. آمریکاییها همچنین از احتمال ایجاد مناطق امن در عمق ٣٠ کیلومتر در مرزهای سوریه و ترکیه سخن گفته اند. دولت آمریکا بار دیگر با تأکید بر توقف تسلیح شبه نظامیان کرد، اعلام کرد که عفرین جزو مناطق عملیاتی نیروهای ائتلاف مبارزه با داعش نیست. ایالات متحده تنها به این گفته بسنده کرد که عملیات نظامی ترکیه باید محدود باشد.
تفاوت برخورد آمریکا در قبال عناصر پ.ی.د حاضر در عفرین با عناصر حاضر در منبج و شرق فرات نشان میدهد که پشتیبانی آمریکا بیشتر بر روی عناصر موجود در منطقۀ الجزیره -که منطقه ای است سرشار از منابع نفت، گاز و آب- متمرکز شده است. آمریکا در این منطقه بیش از ده پایگاه نظامی برپا و اخیرا نیز اعلام کرده است که حضورش در سوریه حضوری دراز مدت خواهد بود. این نکته ثابت میکند که آمریکا عناصر پ.ی.د را در راستای منافع خود در مناطق شمال شرق سوریه بکار میگیرد، و هرگاه به منافع خود دست پیدا کند، همانگونه که در اقلیم کرد عراق عمل کرد، پشت آنان را خالی خواهد کرد.
به احتمال زیاد این عملیات نظامی، یک عملیات محدود خواهد بود و به اهداف مورد نظر خود دست پیدا خواهد کرد و ترکیه خواهد توانست یگانهای پ.ی.د را از مرزهای خود دور سازد. همچنین ممکن است ی.پ.گ، منطقۀ عفرین را به رژیم اسد بسپارد. تحقق این امر هم به نفع ترکیه است، زیرا در این صورت نیز آنکارا به اهداف خود دست خواهد یافت. از سوی دیگر این عملیات نظامی بر اهمیت و جایگاه ترکیه در نگاه دولت آمریکا خواهد افزود و باعث خواهد شد پس از آن نگرانیهای ترکیه دربارۀ امنیت مرزهایش با سوریه جدیتر گرفته شود. چنانچه عملیات نظامی «شاخۀ زیتون» بر اساس برنامه پیش برود و به پیروزی ارتش ترکیه و ارتش آزاد سوریه بینجامد، فرصتی خواهد بود برای بازگشت ده ها بلکه صدها هزار آوارۀ سوری ساکن ترکیه به سرزمین و محل سکونت خود.
خلاصۀ مقاله در تاریخ ١٣ بهمن ماه ٩٦ در خبرگزاری آناتولی منتشر شده است.
