İranica Ansiklopedisi ve Türkoloji’ye İlişkin Madde Başları

İranica Ansiklopedisi ve Türkoloji’ye İlişkin Madde Başları
Yazı boyutunu buradan ayarlayabilirsiniz

İranica Ansiklopedisi, The Encyclopaedia of Islam’da ele alınan konuların yetersiz olması ve yalnızca İranoloji kapsamında bir ansiklopedi hazırlama düşüncesiyle hayata geçirilmiş bir projedir. Söz konusu proje, 1968 yılında Kitap ve Tercüme Yayım Kurumu (Bongah-ı Tercüme ve Neşr-i Kitab) müdürlüğü görevinde bulunan İhsan Yarşatır1 tarafından ortaya atılmıştır.

Yarşatır’ın, İngiliz asıllı Amerikalı tarihçi ve Orta Doğu uzmanı Bernard Lewis’e yazdığı bir mektupta bu tarz bir ansiklopedinin gerekliliği için kullandığı ifadeler ansiklopedinin ileride üstleneceği misyon açısından dikkat çekicidir: “İslam Ansiklopedisi daha çok Arap ve Sünni İslam’ı vurgulaması nedeniyle İran’ın Doğu medeniyetine olan katkısını azaltmaktadır. Bu nedenle İran’da baskın mezhep olan Şiiliği ve İslam öncesi birçok medeniyete katkıda bulunan Yahudilik, Zerdüştlük gibi birçok dini de dikkate alacak bir ansiklopediye ihtiyaç vardır.”

Ansiklopedi alanında İran ve İslam Ansiklopedisi’yle tecrübe kazanan Yarşatır, bu ansiklopedi için 1972 yılında fon arayışına girmiş ve 1975 yılında ilk fasikülünü yayımlamıştır. Fakat 1979 Devrimi sonrası yeni yönetimin bu çalışmayı askıya alması nedeniyle proje yarım kalmıştır. Pehlevi ailesine oldukça yakın olan Yarşatır’ın projesinin desteklenmemesi çok da şaşırtıcı değildir. Bunun yanı sıra 1992 yılından itibaren yayımlanmaya başlanan ve günümüzde de devam eden İslam Dünyası Ansiklopedisi (Danişname-yi Cihan-ı İslam) bu projenin devamı niteliğindedir.

Yarşatır, Amerika’da bulduğu fonla Columbia Üniversitesi İran Araştırmaları Merkezi bünyesinde kendisinin baş editörlüğünü üstlendiği ve yardımcı editörlerinin de eşliğiyle İranica Ansiklopedisi projesini devam ettirmiştir. 1980’lerin başında Ulusal Beşerî Bilimler Vakfından aldığı bağışla İranica Ansiklopedi projesini sürdürerek ilk fasikülünü 1982 yılında yayımlamıştır.

İranica Ansiklopedisi, “iranicaonline.org” sitesi üzerinden açık erişim olarak hizmet vermektedir ve alanında birçok uzman akademisyenin İngilizce makalelerine bu site üzerinden ulaşılabilmektedir. Ansiklopedinin amacı; Orta Doğu, Orta Asya, Kafkasya ve Hint yarımadasındaki İran uygarlıklarının incelenmesi olarak belirtilmiştir. Muhtevasını oluşturan konu başlıklarıysa genel olarak şu şekildedir: Tarihî ve Edebî Şahsiyetler, Oryantalistler, Aşiretler, Dergi ve Gazeteler, Kelime ve Kavramlar, Toponimler, Ülke, Ulus ve Milletler. Bu bağlamda ülke bazında en çok madde başı İran’dan sonra doğal olarak Afganistan ve Tacikistan’a ayrılmıştır. İran’ın kültürel nüfuz alanı göz önüne alındığında Afganistan ve Tacikistan’a verilen önem ve ayrılan madde başı alanının fazlalığı daha net anlaşılacaktır.

İranica’daki madde başlarının bir kısmıysa İran’daki Türk soylu hanedan, aşiret ve tarihî şahsiyetleri içerdiğinden ansiklopedi, Türkologlar açısından da önem arz etmektedir. İran araştırmacıları için kaleme alınan bir ansiklopedide Türkoloji’nin çalışma sahasına giren birçok maddenin yer almasının asli sebebi, Orta Asya ve Orta Doğu’da İran kültür varlığı ve kalıntılarıyla beraber tarihî bir süreklilik gösteren ve iç içe geçmiş durumda olan Türk-İran ilişkilerinde aranmalıdır. Ayrıca örtük olarak Türk kültür ve medeniyeti unsurlarının İran kültür ve medeniyeti birikimine dâhil edilmesi girişimini de unutmamak gerekir.

Ansiklopedide Türkoloji’yle ilgili yaklaşık olarak 487 makale bulunmaktadır. Bazı makalelerin madde başları kendi içinde de alt başlık olarak ayrıldığından2 bu sayı yaklaşık 600-700 aralığına kadar ulaşabilmektedir.

Tablo 1: Ansiklopedideki Türkoloji’yle İlgili Madde Başlarının Konu Dağılımı

Madde başı olarak tarihî şahsiyetlere ve toponimlere fazlaca yer ayrılmasının temel sebebi Fars milliyetçiliğinin3 yansıması olarak okunabilir. Nitekim İran’ın Safevi Devleti’yle birlikte Şiiliğe kurumsal bir hüviyet kazandırması ve akabinde Pehlevi rejimiyle modern ulus-devlet kurma çabaları eşliğinde Pers kültür ve etnik milliyetçiliğinin yayılması, İran İslam Cumhuriyeti’nin günümüz İranlılık (İranî) politikasını hazırlayan temel adımlar olmuştur. Bu kapsamda Devrim sonrası yönetim, ülke içinde Farslar ve Farsça üzerinde hassasiyetle dururken diğer etnik grupları homojen bir nüfusa büründürmek adına tarihî gücünü ve temellerini Pers medeniyetinin tarihteki şanlı mazisinden alan milliyetçiliğe, Şii (İslam) şapkası giydirmiştir. Böylece İranlı kültürel elitler, günümüzde Orta Doğu ve Orta Asya’da rekabet hâlinde olduğu bazı devletlerle politik maslahat gereği arzu ettiğinde ortak değerler üzerinden iletişim kurmakta, arzu etmediğindeyse söz konusu devletleri İran kültürünü taklit etmekle veya İran’a ait kültürel değerleri çalmakla itham edebilmektedir. Nitekim konusu her açıldığında tartışılan Mevlâna, Farabi, İbn Sina gibi düşünürlerin etnik aidiyeti tartışmaları bu duruma örnektir. Ansiklopedide de tarihî ortak kültürel mirasa sahip bir girift yapı olan Türk-İran ilişkilerinde -özellikle tarihî ve edebî şahsiyetler gibi- paylaşılamayan konularda etnik köken tartışmalarına yer verilmiştir. Örneğin Farabi maddesinde D. Gutas, onun Türk kökenli oluşuna dair İbn Hallikân’ın iddiasını tamamen Farabi’nin etnik kökeninin Türk olduğunu kanıtlama çabasıyla oluşturduğunu ileri sürmektedir. Bununla birlikte Gutas, Farabi’nin Bağdat’a geldiğinde Türkçe ve başka diller bildiği fakat Arapçayı Bağdat’ta öğrendiği iddiasını tuhaf bulduğunu belirtmektedir. Buna karşılık ise İbn Ebû Usaybia’nın Farabi’nin babasının Fars kökenli bir komutan olduğu iddiasını aktarmaktadır.

Farslaştırma politikaları kapsamında ülke içinde Fars olmayan diğer etnik gruplar -ki başta İran Türkleri- üzerinde Ari (ırk teorisi) ve Şii (İslam) kartları fazlasıyla kullanılmaktadır. Bu kapsamda özellikle Azerbaycan Türklerinin etnik olarak Türk değil Azeri oldukları ve Ari soyundan gelen eski bir İranî kavim olarak hâlen Azerbaycan bölgesinin bir köyünde arkaik İran dilini konuştukları gibi teoriler ortaya atılması da bu duruma örnektir.4 Aşağıdaki tabloda Türkoloji’nin çalışma sahasına giren madde başlarının yazarlarına ilişkin bilgiler yer almaktadır:

Tablo 2: İranica Ansiklopedisi’nin Türkoloji Başlıklarının Yazarları5

İranica Ansiklopedisi her ne kadar ülkenin genel olarak tarihinden edebiyatına hâkim olmuş oryantalist bakış açısının bir kenara bırakılmak istenmesi üzerine İran tarihi ve kültürünü objektif temellere dayandırmak için başlatılan bir proje olsa da yukarıdaki tabloda yer alan ve Türkçe makalelerin yazarlarına dikkat edildiğinde amaçlarının tezatlık sergilediği gözlemlenecektir. Nitekim makalelerine en fazla yer verilmiş olan Clifford Edmund Bosworth Türkçe, Arapça ve Farsça dillerini iyi bilen bir oryantalisttir. Aynı şekilde birer şarkiyatçı olarak Pierre Oberling, Micheal Knüppel gibi isimlere yer verilmesi, ansiklopedinin terk edilmesine yönelik temel iddiası olan oryantalist bakış açısını sürdürdüğünü göstermektedir.

Ansiklopedide Türk yazarların makalelerine de yer verilmiştir. Fars Dili ve Edebiyatı uzmanı olan Tahsin Yazıcı’nın Türkçe madde başı olarak yaklaşık 40 makalesi bulunmaktadır. Ayrıca İranica’nın editoryal danışmanlığını yapan Osman Gazi Özgüdenli’nin 20, İsenbike Togan’ın 2, Sara Nur Yıldız’ın 1 ve Zeren Tanındı’nın da 1 makalesi bulunmaktadır.6 Toplamdaysa yaklaşık 230 yazarın Türkoloji’ye ilişkin yazısı bulunmaktadır.

Bir taraftan İran’a yönelik oryantalist bakış açısının kırılmaya çalışılması amaç olarak lanse edilirken diğer taraftan Paniranist/Panfarsist görüşün işlenmeye çalışılması ansiklopedinin temel amacı fikrinde tezatlığa yol açmaktadır. Türkoloji’ye ilişkin maddelerden hareketle ansiklopedinin asıl amacının Panfarsizmin akademik olarak dünya kamuoyunda kuvvetlenmesini sağlamak olduğunu söylemek abartılı olmayacaktır. Yarşatır’ın Tablo 2’de görüldüğü üzere Türkçeyle ilgili tek bir yazısı bulunmakta ve yazısında Azerbaycan Türkçesi, Türk dillerinin yayılmasından önce bir İran dili olarak zikredilmektedir. Bir İranolog olarak İranica Ansiklopedisi’nin fikir babası ve aynı zamanda baş editörü olan Yarşatır’ın bu konudaki görüşü, bizlere başta İran Türkleri olmak üzere Türklere ve diğer etnik gruplara karşı ansiklopedinin tutumunu göstermektedir.

Sonuç

Yarşatır’ın kurucusu olduğu ve 1972’den 2018’e (98 yaşına) kadar baş editörlük görevini yürüttüğü İranica Ansiklopedisi için şu hususlar ön plana çıkmaktadır: Ansiklopedinin dayandığı geçmiş ve ön plana çıkarmak istediği konular; Pers ve modern Fars medeniyeti, Yahudilik, Zerdüştlük, Şiilik ile Orta Doğu, Kafkaslar, Orta Asya ve Hindistan’daki İran medeniyetleri ve katkılarıdır.
Panfarsizmin akademik literatürünü oluşturmak gibi örtük bir amacın güdüldüğü sezilen ansiklopedide İranoloji ile Türkoloji’nin çalışma sahasının kesiştiği konularda açık bir şekilde taraf tutulduğu görülmektedir. Tarihe ve edebiyata mal olan şahsiyetlerin tartışmasız İran kültür havzasına mal edilmesi, ansiklopedinin bilimselliğini tartışmaya açmaktadır. Diğer yandan Panfarsist bakış açısının en fazla Azerbaycan Türklerine ilişkin konularda kendini hissettirdiği söylenebilir. Nitekim ansiklopedideki Azerbaycan adının etimolojisi ve Azerbaycanlıların etnik kökenine dair görüşler buna örnektir. Tarih vesikaları sebebiyle tartışmaya mahal bırakmayan ve Türkoloji’nin çalışma sahasına giren konular ise büyük oranda tarihî realite çarpıtılmadan verilmiştir.


1   İhsan Yarşatır’ın hayatı, çalışmaları ve İranica Ansiklopedisi hakkında detaylı bilgi için bk. Elton L. Daniel (1998). The Encyclopedia Iranica and the Encyclopedic Tradition, Iranian Studies, 31/3-4 377-387; Başar, U. (2018). https://iramcenter.org/modern-iran-arastirmalarinin-mimarlarindan-dr-ihsan-yarsatir/

2 Örnek için bk. http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-index

Yükselen Fars milliyetçiliğine örnek teşkil eden bir yazı için bk. https://www.iramcenter.org/yukselen-fars-milliyetciligi-ve-buyuk-kiros-gunu/

4 Bk. Ahmed Kesrevi (1926). Azerî Ya Zeban-e Bastan-e Azerbaycan, s. 12.

5 Beş ve fazla yazısı bulunanlar ile önemli yazarlar verilmiştir.

6 Verilen rakamlar, tartışma konusuna giren birtakım kavram ve şahsiyetlerin dâhil edilmemesiyle çok az değişkenlik gösterebilse de en yakın rakamlar verilmiştir.