دیروز دوشنبه، سفر تاریخی و بی سابقه پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیکهای جهان به عراق به پایان رسید. این سفر که نخستین سفر خارجی پاپ پس از شیوع پاندمی کرونا به شمار می رود، با استقبال چشمگیر اکثر عراقی ها و همسایگان عراق مواجه بوده است. با این حال، شاید تنها کشوری که نسبت به این سفر نگاه مثبتی نداشت، جمهوری اسلامی باشد. پوشش رسانه ای کمرنگ این سفر تاریخی و برجسته کردن این مطلب که سفر بدون فداکاری های قاسم سلیمانی و به اصطلاح محور مقاومت ممکن نبود، از این ناخشنودی پرده برداشته است. از این رو، برخی بر آن شدند که ایران نگران تضعیف نفوذ خود در عراق بر اثر این سفر است. اما آیا واقعا در جمهوری اسلامی این نگرانی وجود دارد؟ آیا این نگرانی موجه است؟

دلایل نگرانی ایران

چند روز پیش از این سفر، عراق شاهد تشدید حملات شبه نظامیان مورد حمایت جمهوری اسلامی علیه نیروها و پایگاه های آمریکا در آن کشور بود. اگرچه هدف آشکار این حملات، فشار بر دولت جدید آمریکا با هدف بازگشت به برجام و لغو و یا حداقل کاهش تحریمها علیه تهران بود، اما برخی معتقدند که تشدید این حملات با هدف منصرف کردن پاپ از سفر و یا به تعویق انداختن آن صورت گرفت. اما چه دلایلی باعث ایجاد این اعتقاد شده است؟

١. تقویت جایگاه نخست وزیر عراق

بر هیچ کس پوشیده نیست که جمهوری اسلامی در مه سال گذشته، مجبور شد تصدی مصطفی الکاظمی که روابطی نزدیک با ایالات متحده و متحدانش در خلیج دارد، برای پست نخست وزیری عراق را بپذیرد. این در حالی است که برخی اطراف نزدیک به تهران، او را به دست داشتن در ترور قاسم سلیمانی و المهندس در دوران تصدی ریاست سازمان اطلاعات آن کشور متهم کرده بودند.
طی ماه های گذشته، الکاظمی تلاش کرد با گروه های شبه نظامی فراقانونی مقابله و نقش آنها را محدود کند، اقتدار دولت را نشان دهد، سلاح غیر قانونی را جمع آوری نماید و حاکمیت قانون را تحکیم ببخشد. درست است که او در مواردی چند مجبور به عقب نشینی در مقابل شبه نظامیان شد، اما اندک شبهه ای در عزم او برای تحقق این امر وجود ندارد.

سفر رهبر کلیسای کاتولیک به عراق هرچند که پیش از روی کار آمدن نخست وزیر فعلی برنامه ریزی شده بود، اما جمهوری اسلامی معتقد است که اصرار بر انجام آن در شرایط کنونی با وجود همه گیری کرونا و چالشهای امنیتی و پیش از انتخابات پارلمانی این کشور، به نفع الکاظمی ختم شده و علاوه بر تحکیم قدرتش، باعث افزایش حمایت داخلی و بین المللی از او خواهد شد تا طرح تضعیف نفوذ ایران در آن کشور را ادامه دهد. ایران الکاظمی را به عنوان نخست وزیر موقت می داند و از این بابت نگرانی دارد که سفر پاپ به پیروزی اش در انتخابات پارلمانی در اکتبر آینده و ادامه حضورش در قدرت کمک کند.

٢. تضعیف جایگاه حوزه قم

اگرچه دیدار پاپ فرانسیس با مرجع بزرگ تشیع آیت الله علی سیستانی در سفر به عراق، پس از دیدارهای مکرر او با رهبران مذهبی اهل سنت در سالهای گذشته چندان شگفت آور نیست، اما مسلم است که همین دیدار یکی از دلایل ناخشنودی ایران بوده است. این ناخشنودی را می توان در عناوین مورد استفاده رسانه های ایرانی برای آیت الله سیستانی مشاهده کرد. این رسانه ها از او به عنوان "یکی از مراجع شیعه" یا "مرجع شیعیان عراق" یاد کردند، در حالی که او بیشترین تعداد مقلد را در کشورهای مختلف از جمله ایران دارد.

رویکرد حوزه علمیه نجف با حوزه علمیه قم متفاوت است. سیستانی اگرچه هیچ وقت موضع گیری علنی علیه مداخله ایران در عراق اتخاذ نکرده و صریحا از نظام جمهوری اسلامی انتقاد نکرده است، اما رویکردش با جمهوری اسلامی تفاوتی چشمگیر دارد. او نظریه ولایت فقیه را قبول ندارد و به جای آن، خواستار "ولایت امت" است. با اسلام سیاسی مخالف است و معتقد است دولت باید بر اساس پایه های مدنی، نه دینی تشکیل شود. به علاوه، او از قیام اکتبر جوانان عراق در سال 2019 که به استعفای عادل عبدالمهدی، از سیاستمداران نزدیک به ایران و تشکیل دولت فعلی منجر شد، حمایت کرد.

از طرفی دیگر، رد درخواست برخی مقامات تندرو برای ملاقات با وی را می توان در همین چارچوب ارزیابی کرد. گفته می شود او اخیرا ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه و یکی از نامزدهای احتمالی برای جانشینی رهبری ایران را به حضور نپذیرفت. قبل از آن هم، از ملاقات با محمود هاشمی شاهرودی، قاسم سلیمانی و محمود احمدی نژاد خودداری کرده بود.

جمهوری اسلامی رویکرد و خط مشی آیت الله سیستانی را خطری برای خود و تهدیدی برای منافعش تلقی می کند. بنابر این هر از گاهی، شاهد انتقاداتی بعضا تند از مواضع این مرجع تقلید در ایران می شویم که آخرین نمونه اش چند ماه پیش صورت گرفت. زمانی که حسین شریعتمداری، نماینده رهبر جمهوری اسلامی در روزنامه کیهان از سیستانی به دلیل درخواست او از سازمان ملل برای نظارت بر انتخابات آینده عراق شدیدا انتقاد کرد.

از جمله دلایل ناخشنودی ایران از دیدار پاپ با سیستانی می توان به موارد ذیل اشاره کرد: جمهوری اسلامی معتقد است که این دیدار ضمنا به معنی به رسمیت شناختن رهبری سیستانی بر شیعیان جهان به جای رهبر فعلی ایران است؛ رهبری که رسانه های ایران از او به عنوان ولی امر مسلمین جهان و نه فقط رهبر شیعیان یاد می کنند. به علاوه، این دیدار به معنی برتری مرجعیت و حوزه نجف بر مرجعیت و حوزه قم از نظر پاپ ارزیابی می شود. جمهوری اسلامی نگران این است که دیدار مذکور منجر به تقویت گفتمان حوزه علمیه نجف در میان شیعیان منطقه شود که این امر لزوما به معنای تضعیف نفوذ منطقه ای ایران است.

٣. عادی سازی روابط عراق و اسرائیل

جمهوری اسلامی معتقد است که سفر پاپ به شهر باستانی اور به عنوان زادگاه حضرت ابراهیم و تأکید او بر مفهوم برادری و همزیستی مسالمت آمیز بین پیروان ادیان ابراهیمی به طور ضمنی، دعوت به عادی سازی روابط با اسرائیل است. از نظر مقامات ایران، هدف اعلام نشده از این سفر، تشویق عراق برای پیوستن به کاروان عادی سازی روابط با اسرائیل است.

در حقیقت، بحث و جدل فزاینده در عراق راجع به ضرورت برقراری روابط دیپلماتیک بین عراق و اسرائیل به بهانه مقابله با نفوذ ایران در این کشور، سفرهای ادعایی برخی مقامات عراقی و نمایندگان مجلس این کشور به اسرائیل، اظهارات بهاء اعرجی، معاون پیشین نخست وزیر در اکتبر گذشته مبنی بر اینکه تمامی شرایط برای برقراری صلح بین بغداد و تل آویو مهیاست و ممکن است "تصمیم به عادی سازی روابط از نجف و نه بغداد اعلام شود"، و همچنین پیام نمادین پاپ به رئیس اسرائیل هنگام عبور هواپیمایش از حریم هوایی فلسطین و اسرائیل، همگی این موارد نشان می دهد که نگرانی ها تهران می تواند موجه باشد.

برقراری روابط دیپلماتیک بین عراق و اسرائیل –چنانچه صورت بگیرد-، ضربه بزرگی به پروژه بسط و گسترش نفوذ ایران در منطقه وارد خواهد کرد. اگرچه در اظهارات سیستانی در این دیدار در خصوص "رنج ملت فلسطین در سرزمینهای اشغالی"، هیچ اشاره صریحی نسبت به رد طرح عادی سازی روابط با اسرائیل وجود ندارد، بلکه می توان آن را به معنای پذیرش "طرح دو کشور" تفسیر کرد، رسانه های ایران، این اظهارات را به عنوان رد دعوت ادعایی پاپ توسط مرجعیت عنوان کردند.

ایران در عراق تضعیف می شود؟

در دو سال اخیر، در اثر ناکارآمدی دولتهای نزدیک به ایران و سوء مدیریت آنها و غرق شدن احزاب و گروه های وفادار به تهران در فساد و رانت خواري، جمهوری اسلامی بخش بزرگی از پایگاه اجتماعی خود را در میان شیعیان عراق از دست داده، اما همچنان ده ها گروه شبه نظامی بومي وفادار و مجهز به اسلحه سنگین و نیمه سنگین در آن کشور دارد. به علاوه، تعداد زیادی از گروه ها و احزاب سیاسی طرفدار آن در صحنه سیاسی کشور حضور دارند. درست است که پایگاه مردمی مخالف دخالت جمهوری اسلامی در امور داخلی عراق در حال گسترش است و ممکن است سفر پاپ، به گسترش بیشتر آن کمک کند، اما تا وقتی که سلاح در دست شبه نظامیان هست، سخن از تضعیف نفوذ ایران در این کشور چندان معنی ندارد.

اکنون توپ در زمین الکاظمی است که در نتیجه این سفر، حمایت مردمی و پشتیبانی منطقه ای و بین المللی بیشتری برای پیشبرد طرح خود برای اعمال حاکمیت قانون و مهار شبه نظامیان به دست آورد. نگاه ها در دوران پیش رو معطوف به الکاظمی خواهد شد تا ببیند او خواهد توانست از انجام این مهم سربلند بیرون بیاید یا خیر. به هر حال، با توجه به فقدان اراده جدی بین المللی برای مقابله با این گروه های شبه نظامی، نباید زیاد به تحقق این امر امیدوار بود.

اين يادداشت بار نخست روز سه شنبه ٩ مارس ٢٠٢١ در وبسایت (TRT) عربی منتشر شده است.
https://buff.ly/3bxhm3s