گمانه زنی ها در مورد جانشینی آیت الله سیستانی

گمانه زنی ها در مورد جانشینی آیت الله سیستانی
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.
کارشناس ارشد مشتاق الحلو

دو هفته قبل، حامد خفاف، مدیر دفتر آیت الله سیستانی در بیروت و یکی از افراد مؤثر در بیت وی که مصاحبه هایش با رسانه ها به عنوان پیام غیرمستقیم مرجعیت تلقی می شود، طی مصاحبه ای کوتاه به مسایل مختلف و اشکالاتی که گاهی بر مرجعیت مطرح می شود، پاسخ گفت. او در این مصاحبه، علاوه بر اشاره به موضوعاتی از قبیل روش و منش مرجعیت و روند تصمیم گیری در آن، میزان دخالتش در امور سیاسی، منابع مالی مرجعیت و نحوه اداره آن، حشد شعبی و گروه های مسلح، به موضوع حساس جانشینی سیستانی پرداخت. خفاف با اشاره به اینکه مرجعیتهای بزرگ در تاریخ شیعه همیشه با حمایت طیف وسیعی از علما و فضلا و عموم شیعیان به مرجعیت رسیده اند، تأکید کرد که در آینده نیز تغییری در این روند پدید نخواهد آمد. به ویژه که بیت سیستانی صرف نظر از توانایی های علمی و اداری خاندانش، با موروثی شدن مرجعیت مخالف است. به عقیده او، مرجع آینده هر کس که باشد، رویه و منش سیاسی سیستانی را دنبال خواهد کرد، چراکه این روش کارآمدی خود را نشان داده و مورد پذیرش عموم بوده است.

اهمیت جانشینی سیستانی

از زمان شکل گرفتن نهاد مرجعیت شیعه در شهر نجف تاکنون، مرجع اعلی در نجف، با صرف نظر از علم و ویژگی هایش، مرجع اول جهان تشیع به شمار می رود. چراکه نزد شیعیان پس از مکه و مدینه، شهر نجف، شهر آرامگاه حضرت علی، از اهمیت بسیاری برخوردار است و هیچ شهری توانایی رقابت با آن را ندارد. هرچند که در دیگر مراکز حوزوی، مراجع دیگری وجود داشتند، اما جایگاه مرجع اول، همیشه از آن مرجع اول نجف بود.

علاوه بر مرجعیت نجف، سیستانی به دلیل شرایط خاص عراق پس از اشغال امریکا به موقعیتی استثنایی دست یافت و بر اهمیت جایگاهش افزوده شد. از یک سو، حکومت در موقعیتی ضعیف قرار داشت و برای اعتبار سیاسی خود، نیاز به اخذ مشروعیت از مرجعیت داشت و در جایگاهی نبود که همانند نظام سابق عراق و یا نظام فعلی ایران بتواند در کار مرجعیت دخالت کند. از سوی دیگر، بعد از تغییر نظام در عراق، مردم شهرهای جنوب و وسط عراق طی راهپیمایی های گسترده حمایت خود را از مرجعیت نجف اعلام کردند و اقدام آنها به عنوان درخواست اکثریت شیعیان عراق، برای دخالت مرجعیت در سیاست و تعیین نظام جدید تلقی شد. به این دلیل مهمترین نقاط عطف سیاست عراق از سال ۲۰۰۳ تاکنون با نظر مساعد وی رقم خورد. مرجعیت چه در عرصه داخلی و چه در قبال دخالتهای خارجی، نقشی تعیین کننده داشته و بسیاری از اختلافات سیاسی داخلی از طریق او حل و فصل شد و هیچ گروه داخلی جرأت مخالفت علنی با وی را نداشته، بلکه برعکس همه -حتی غیر شیعیان- ادعای پیروی از او را دارند.

از آنجا که سیستانی در آستانه نود سالگی است، برخی از سیاستمداران بیش از دیگران نگران شرایط پس از فوت او هستند. آنها برای تضمین تداوم خط مشی سیاسی اش در تعامل با دولت و جامعه، خواهان مرجعیت فرزند پنجاه و هفت ساله و مدیر دفترش و استاد حوزه نجف؛ محمدرضا شدند. به اعتقاد آنها، مطرح شدن سیدعمار حکیم به عنوان وارث خاندان حکیم و یک رهبر سیاسی- مذهبی، و سیدمقتدی صدر به عنوان وارث خاندان صدر و یک رهبر سیاسی- مذهبی، تصدی محمدرضا برای مقام مرجعیت را هموارتر می کند.

اما اظهارات خفاف نگاه ها را در جستجوی مرجع آینده از درون بیت سیستانی به بیرون متوجه ساخت و این گمان را تقویت کرد که این بار نیز استثنایی در کار نخواهد بود و همانطور که مرجع تعیین می شد، در آینده نیز به همان صورت انتخاب خواهد شد.

ناگفته نماند که به دلیل ناکارآمدی حکومت دینی در ایران و آثار منفی آن بر جامعه و به ویژه بر جوانان، کارنامه ناموفق احزاب اسلام گرا در عراق، و گسترده تر شدن شبکه های اجتماعی و رواج اندیشه های نو و پیدایش رویکردهای جدید میان جوانان، شاید دیگر هیچ مرجعی جایگاهی چون سیستانی و یا مراجع پیش از وی را نیابد. اما این سخن بدان معنی نیست که در آینده نزدیک این نهاد تعطیل شده و یا اهمیت خود را از دست خواهد داد.

روند تعیین مرجع در حوزه نجف

اگرچه پیش بینی نام مرجع بعدی بسیار دشوار است، اما با توجه به رویه حوزه نجف برای تعیین مرجع اعلی در ده های گذشته، می توان گفت که معیارهای زیر در انتخاب مرجع بعدی در نظر گرفته خواهد شد:

-    مرجع اعلی از فقهای مطرح و از اساتید مسلم حوزه در فقه خواهد بود.

-    از علمای حوزه نجف انتخاب خواهد شد چراکه بر اساس شواهد تاریخی، علمای حوزه های دیگر جایگاه مرجعیت اول در نجف را به دست نمی آورند.

-    احتمالا از سادات خواهد بود، زیرا تقریبا طی یک قرن گذشته تنها سادات توانسته اند به این جایگاه برسند و عالم غیر سید هرچند ممکن است به عنوان مرجع شناخته شود، اما معمولا مرجع اول نمی شود.

-    اگرچه همانند مراجع پیشین انتظار نمی رود مرجع فعلی، مرجع پس از خود را تعیین کند، اما به احتمال زیاد دفترش همانند موارد گذشته، مهمترین نهاد تعیین کننده در انتخاب مرجع بعدی باشد که در چنین شرایطی غالبا یکی از شاگردان مرجع انتخاب می شود.

-    معمولا فرزندان، دامادها و وکلای مرجع فعلی به مقام مرجعیت نمی رسند، زیرا آنها به دلیل اشتغال در مدیریت امور مرجعیت، فرصت کافی برای تبحّر در فقه و جا افتادن به عنوان یک فقیه تمام عیار نمی یابند.

-    فرزندان خاندانها و علمای حوزوی معروف در دوره های مختلف، بیش از دیگران فرصت رسیدن به این مقام را دارند، زیرا سریعتر مورد پذیرش مردم قرار می گیرند.

-    با توجه به نیاز مرجعیت به منابع مالی، عالمی که از طرف مقلدان و طرفداران از حمایت مالی بالایی برخوردار شود، فرصت بیشتری برای رسیدن به مقام مرجعیت اعلی را دارد.

-    کمک به امور خیریه و مستمندان و طلاب حوزه در ایجاد مقبولیت عمومی برای مرجع اعلی نقش بسزایی دارد.

-    کسانی که زیاد در امور سیاسی دخالت کنند، معمولا از این جایگاه دور می شوند.

-    با توجه به اهمیت این جایگاه و نقش آن در جامعه، همسایگان عراق به ویژه ایران و قدرتهای بزرگ که در جوامع شیعی منافعی دارند، نمی توانند نسبت به این امر بی تفاوت باشند و تلاش خواهند کرد جهت تحقق اهداف خود، در نصب مرجع مورد نظر خود نقش ایفا کنند.

مقالات دیگر