آیا تحریم تسلیحاتی ایران واقعا به پایان رسیده است؟
چند روز پیش از ١٨ اکتبر، برخی از مقامات ایرانی از جمله حسن روحانی اعلام کردند که بنا به توافق هسته ای، تحریم تسلیحاتی ایران در این تاریخ به پایان می رسد. روحانی طی بیاناتی در این رابطه، پایان تحریم تسلیحاتی را یکی از نتایج توافق هسته ای خواند و گفت که از این پس می توانیم به هر کسی که می خواهیم اسلحه بفروشیم و از هر کس هم که می خواهیم اسلحه بخریم. لازم به یادآوری است که شورای امنیت سازمان ملل بر اساس قطعنامه های ١٦٩٦ (٢٠٠٦)، ١٧٣٧ (٢٠٠٦)، ١٧٤٧ (٢٠٠٧)، ١٨٠٣ (٢٠٠٨)، ١٨٣٥ (٢٠٠٨) و ١٩٢٩ (٢٠١٠) به دلیل فعالیتهای هسته ای ایران، هر گونه تجارت تسلیحاتی با این کشور را ممنوع اعلام کرده بود. لغو تحریم تسلیحاتی در واقع یکی از نتایج مثبت توافق هسته ای برای ایران است که در سال ٢٠١٥ با کشورهای ٥+١ امضا شده بود. چراکه هم اکنون ایران و دیگر کشورهای عضو برجام به جز آمریکا تأکید دارند که تحریم تسلیحاتی رسماً به پایان رسیده است.
با خروج دولت ترامپ از برجام در ماه می ٢٠١٨، این توافق را می توان به بیماری تشبیه کرد دچار مرگ مغزی شده است که امیدی به امکان احیای آن وجود ندارد. زیرا به رغم امضای این توافقنامه از سوی چند کشور، در اصل این ایالات متحده آمریکاست که در سیاستهای ضد جمهوری اسلامی نقش تعیین کننده را دارد. از سوی دیگر، ناکارآمدی سازوکارهایی نظیر ابزار حمایت از مبادلات تجاری یا "اینستکس" که کشورهایی اروپایی برای ادامه روابط تجاری خود با ایران به راه انداخته بودند، سبب شد تا تهران، به تدریج شروع به کاهش تعهدات خود کرده، برخی از فعالیتهای هسته ای حساس خود را از جمله غنی سازی اورانیوم سرعت بخشد.
ایران سالهاست به دلایل مختلف در تأمین و تهیه سلاحهای پیشرفته با مشکل مواجه است و به همین دلیل، تلاش می کند تا نیازهای پایه خود را به تنهایی برآورده سازد. این کشور از آنجایی که توانایی تولید سیستمهای متعارف جنگی مانند هواپیما، هلیکوپتر و تانک را ندارد، بر روی ساخت جنگ افزارهای جایگزین با قابلیت استفاده در جنگهای نامتقارن متمرکز شده است. رونمایی از چندین سیستم راکتی و موشکی از جمله موشکهای بالستیک و کروز و نیز هواپیماهای بدون سرنشین در ابعاد مختلف طی سالهای اخیر نشان می دهد که ایران در این زمینه دستاوردهای قابل توجهی داشته است. به همراه این دستاوردها، تدارک سیستمهای متعارف نیز می تواند در تحکیم پایه های امنیت ایران که از اول انقلاب این کشور تا‌کنون از لحاظ نظامی نگرانیهای عمیقی دارد، نقش حیاتی داشته باشد. به همین دلیل، در گزارشات مختلف، از نیت ایران در راستای خرید سیستمهای پدافند هوایی و هواپیماهای جنگی پیشرفته به ویژه از روسیه سخن می رود.
با این حال، در خصوص موفقیت ایران در عملی کردن این نیت خود، جای تردید بسیار است. نگرانی شرکتهای فروشنده جنگ افزار به دلیل تحریمهای یکجانبه اعمال شده از سوی آمریکا علیه ایران از جمله عواملی است که به این شبهات دامن می زند. به نظر می رسد کشورهایی که تمایل چندانی حتی برای برقراری روابط عادی تجاری با ایران ندارند، در خصوص موضوع حساسی چون تجارت تسلیحاتی با این کشور که می تواند خشم آمریکا را برانگیزد، محتاط تر عمل خواهند کرد. از سوی دیگر، گفته می شود که معادلات نظامی شکننده موجود به ویژه در سوریه بین تهران و مسکو به عنوان گزینه اصلی تأمین کننده سلاح برای ایران، می تواند در عدم فروش تسلیحات پیشرفته به تهران تأثیرگذار باشد. همچنانکه اشاره شد معادلات شکننده نظامی بین دو کشور به ویژه در مسئله سوریه نمود بیشتری دارد. زیرا به عنوان مثال، روسیه خواهان کنترل انحصاری حریم هوایی و سیستمهای پدافند هوایی سوریه است. همچنین شرایط سخت حاکم بر اقتصاد ایران نیز یکی دیگر از عوامل مؤثری است که سبب می شود تا ایران در خرید تسلیحات پیشرفته با مشکل مواجه شود. حقوق ماهانه یک فرد شاغل که در دوره آغاز تصدی ریاست جمهوری از سوی روحانی به طور میانگین هزار دلار بود، هم اکنون به حدود صد دلار سقوط کرده است. به همین دلیل، دولت ایران در حال بررسی طرح تأمین کالا‌های اساسی برای ٦٠ میلیون نفر از اقشار کم درآمد جامعه است. مسلماً این یارانه که به ازای هر نفر برابر با حدود ٥٠ هزار تومان است، نمی تواند راه حلی پایدار برای معضل اقتصادی کشور تلقی شود. بنابر این روحانی که در سیاست داخلی و در مواجهه با اصولگرایان که معتقدند برجام هیچ گونه تحول مثبتی به همراه نداشته، روزهای سختی را سپری می کند و حتی با طرح استیضاح مجلس روبرو شده، مکرراً بر موضوع "پیروزی دیپلماتیک به یمن برجام" تأکید می کند و هدف از این نیز بیش از اشاره به واقعیت عملی موضوع، در اصل تسکین افکار عمومی کشور است. زیرا روحانی که در آغاز دوره ریاست جمهوری خود با اهداف و ادعاهای بلندپروازانه وارد صحنه سیاست کشور شده و به رهبری انقلاب بعد از خامنه ای چشم دوخته است، هم اکنون جدای از اینکه از همه این بلندپروازیها و چشمداشتهای خود فارع شده، به این امر نیز آگاه است که در صورت عدم ارائه راهکارهای ملموس به مردم و یا نخبگان جامعه ممکن است حیات سیاسی اش برای همیشه خاتمه یابد.
با این همه، ادعای روحانی و مقامات ایرانی مبنی بر فروش تسلیحات پس از پایان موعد تحریم تسلیحاتی و ورود ارز به کشور از این طریق نیز تطابق چندانی با واقعیت ندارد. چه بسا ایران سالهاست در حال ارسال کلی سلاح و مهمات به متحدین درگیر جنگ خود در کشورهایی چون عراق، سوریه و یمن است. از این منظر، ١٨ اکتبر یعنی پایان تحریم تسلیحاتی در واقع حائز اهمیت چندانی نیست. از سوی دیگر، جلب خریداران جدید از سوی صنایع تسلیحاتی ایران حداقل در کوتاه مدت چندان محتمل به نظر نمی رسد. تنها دلیل این امر، عدم قبول لغو تحریم تسلیحاتی از سوی دولت ترامپ هم نیست. تحقق روند تولید جنگ افزار از سوی ایران بدون نظارت و تصدیق بین المللی نیز شبهات بسیاری در خصوص استاندارد و کیفیت تولیدات این کشور به همراه می آورد. به همین دلیل، نمی توان انتظار داشت که کشورهای جهان تنها با استناد به مزیت پایین بودن قیمت، اقدام به خرید سلاح از ایران نمایند. بنابر این، سخن از خرید و فروش تسلیحات توسط ایران بیشتر مصرف داخلی دارد و هدف از آن جلب افکار عمومی از سوی دولت روحانی است. به طور خلاصه، امکان هر گونه تغییر بنیادی در رابطه با ایران تنها پس از انتخابات ریاست جمهوری ماه نوامبر آمریکا قابل طرح خواهد بود.
اين يادداشت بار نخست در تاریخ ٢١ اکتبر ٢٠٢٠ در وبسایت فارسی صدا و سیمای ترکیه (TRT) منتشر شده است.
https://www.trt.net.tr/persian/brnmh-h/2020/10/21/ay-thrym-tslyhty-yrn-bh-pyn-rsydhst-1513439
