افزایش احتمال جانشینی سیستانی توسط ایروانی

افزایش احتمال جانشینی سیستانی توسط ایروانی
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.
کارشناس ارشد مشتاق الحلو

از چند قرن پیش که نهاد مرجعیت در حوزه شیعه شکل گرفت، مرجع اول شیعیان جهان، از علمای حوزه نجف -نه لزوما عراقی- بوده است. به این دلیل، شهر نجف همواره نمایندگانی از جوامع مختلف شیعه در جهان، در سطح مرجعیت داشته است. در دو دهه اخیر، چهار مرجع به عنوان مراجع بزرگ در نجف مطرح بودند: آیت الله سیستانی از ایران، آیت الله محمد سعید حکیم از عراق، آیت الله محمد اسحاق فیاض از افغانستان و آیت الله بشیر حسین نجفی از هند. در سپتامبر گذشته، حکیم درگذشت و جای مرجعی از عراق در میان مراجع بزرگ خالی شد.

گامی به سمت مرجعیت

چند هفته قبل، آیت الله محمدباقر ایروانی، از برجسته ترین اساتید حوزه نجف دفتر و یا به اصطلاح عرف حوزوی "بیت یا برّانی" در محل دفتر یکی از مراجع قبلی افتتاح کرد. البته صرف افتتاح دفتر، شخصی را به مرجعیت نمی رساند. در این میان آنچه که اهمیت دارد، چه کسی این دفتر را افتتاح می کند و برخورد علما با آن چگونه است. به نظر می رسد ایروانی تنها برای پر کردن جای حکیم اقدام به این کار نکرده، و احتمالا این امر با هدف جانشینی آیت الله سیستانی صورت گرفته باشد.

هرچند در صورت درگذشت سیستانی، ممکن است دو مرجع دیگر زنده باشند، ولی معمولا مراجعی که همسطح هستند، جایگزین یکدیگر نمی شوند، چون از نظر سنی، نزدیک به هم هستند. بر اساس تجارب قبلی، سن افرادی که به عنوان مرجع عام معرفی می شوند، بین ٦٠ تا ٧٠ سال بوده است تا بتوانند یکی دو دهه، حوزه را اداره کنند. از نظر حوزه، تغییر مکرر مرجعیت در فاصله های نزدیک، باعث تضعیف جایگاه آن می شود.

آیا ایروانی می تواند جانشین آیت الله سیستانی شود؟

از میان گزینه های مطرح برای جانشینی سیستانی، به نظر می رسد ایروانی بیشترین معیارهای لازم برای تصدی مقام مرجعیت را دارد. او هرچند که "سیّد" نیست، اما "سیادت" از شرایط اصلی مرجعیت نیست. دفتر ایروانی با حمایت دفتر سیستانی افتتاح شد، بنابر این می توان گفت که او از حمایت مرجعیت اعلا برخوردار است. البته حمایت دفتر سیستانی از او دلایل متعددی دارد. گذشته از مقام فقهی و منش فکری و  اخلاق او، علی المدن پژوهشگر امور دینی عراقی معتقد است که فرزند سیستانی (سیدمحمدرضا)، با این کار، از یک سو خود را از معرض انتقادات راجع به احتمال موروثی شدن مرجعیت خارج می کند، و از سوی دیگر، شانس خود را برای ایفای نقشی در دفتر ایروانی مشابه نقش کنونی افزایش می دهد. علاوه بر این، او از نظر سنی ١٣ سال کوچکتر از ایروانی و ممکن است در آینده به عنوان جانشین وی مطرح شود.

شاید بتوان معرفی ایروانی برای تصدی مقام مرجعیت اقدامی هوشمندانه از سوی حوزه نجف دانست. زیرا شرایط پس از قیام اکتبر ٢٠١٩ و احیای هویت ملی اقتضا می کند که یک مرجع عراقی معرفی شود. چه بسا اگر این بار، یک روحانی غیر عراقی به مرجعیت برسد، مورد اقبال گسترده جوانان قرار نگیرد و در نتیجه مرجعیت، جایگاه خود را از دست بدهد. هرچند ایروانی اصالتا از ترکهای ایروان است، اما به عنوان عراقی شناخته می شود. او تنها تابعیت عراق را دارد و فقط به زبان عربی صحبت می کند. همچنین به نجفی بودن خود افتخار می کند. البته نجف به عنوان "شهر علی" نه نجف به عنوان یک شهر عراقی.

ایروانی علاوه بر برخورداری از حمایت دفتر سیستانی، به احتمال زیاد مورد حمایت ایران و جریانات عراقی نزدیک به آن قرار خواهد گرفت، زیرا او از اهالی ایروان است که زمانی تحت حاکمیت ایران بود. به علاوه، او دو دهه در قم زندگی و در حوزه آن تدریس کرده و هیچ وقت علیه نظام جمهوری اسلامی موضعی نگرفته است.

از جمله ویژگی های معروف ایروانی تواضع، ساده زیستی، احترام به دیگران و دوری از رقابت با آنان، اثرگذاری بر شاگردان، و داشتن رابطه دوستانه و مسالمت آمیز با علمای دیگر است. او حتی تقریرات درس استادش صدر را  از بیم تحریک حسّاسیت همتایان خود منتشر نساخت. این ویژگی ها باعث شد خبر افتتاح دفتر او نه تنها در فضای نجف، بلکه با استقبال دیگر حوزه های شیعه در قم و خلیج و لبنان نیز مواجه شود.

لازم به ذکر است که ایروانی تاکنون هیچ گاه دفتر و دستگاهی نداشته و هیچ فعالیتی دال بر جاه طلبی و یا تلاش برای رسیدن به جایگاه مرجعیت از او دیده نشده است. از همه مهمتر، هنوز رساله عملیه چاپ نکرده است. او حتی در زمینه انتشار کتاب، بیشتر بر نشر کتب درسی و یا شرح کتب درسی قدیم اهتمام ورزیده و اقدام به نشر کتابهایی که حاوی نظراتش باشد، نکرده است. این نوع اقدامات در زمان وجود مراجع بزرگ، نوعی رقابت با آنها و یک امر منفی به شمار می رود. از اینرو، این موارد بر احتمال نشستن او بر جایگاه مرجعیت می افزاید.

زندگینامه و جایگاه علمی

نیاکان ایروانی حدود ۲۰۰ سال قبل، جهت تحصیل علوم دینی به نجف مهاجرت کردند. پدر بزرگش؛ فاضل ايروانی از علمای معروف زمان خود بود. پدرش؛ آیت‌ الله محمدتقى ایروانی (١٣٣١-١٤٢٦هـ) نیز از علمای نجف بود. محمدباقر در سال ١٩٤٩ در شهر نجف به دنیا آمد. او بیش از همه، نزد خوئی، محمدباقر صدر و سیستانی تلمذ کرد. با اینکه کاملا از فعالیت سیاسی به دور بود، اما پس از اعدام صدر، شاگردان او در عراق احساس ناامنی کردند. بدین جهت، در سال ١٩٨٤ به حوزه قم رفت و تا سال ٢٠٠٣ در آنجا ماند.

طبق نقل یکی از دوستان ایروانی، هنگام عزیمت او به قم و خداحافظی با استادش آیت الله خوئی، استاد به او گفت: اگر تو بروی، چه کسی در نجف تدریس خواهد کرد؟! ایروانی در حقیقت، یک استاد تمام عیار است. نیم قرن از عمر خود را به تدریس فقه و اصول اختصاص داد. سی سال از آن، تدریس بحث خارج بود. او خیلی زود در قم به عنوان بهترین مدرس حوزه قم به زبان عربی شناخته شد. با اینکه در آن زمان، اساتیدی از نظر علمی قوی تر از او بودند، ولی درس او مورد علاقه بیشتر قرار گرفت. گذشته از طلاب کشورهای عربی، طلاب دیگر کشورها از قبیل ایران، افغانستان و پاکستان که عربی می دانستند نیز در درس وی شرکت می کردند. هم اکنون نیز هزاران طلبه، درسهای او را از طریق نرم افزارها دنبال می کنند. درس او در حوزه نجف همچنان پرجمعیت ترین "درس خارج" نجف است. صفت شاگردپروری او با استادش خوئی قابل مقایسه است. چنانچه او به عنوان مرجع عام معرفی شود، هزاران شاگرد او که امروزه در تمامی جوامع شیعه پراکنده اند، پایگاه این مرجع جدید خواهند شد.

دیدگاه ها و منش سیاسی

او هرچند که حدود ۲۰ سال در حوزه قم مشغول تدریس بود، اما کمتر از آن تأثیر پذیرفت و به حوزه نجف وفادار ماند. در طول دوران تدریس، تمامی تمرکز او بر فقه و اصول بوده و به فلسفه و عرفان که مورد توجه حوزه قم می باشد، اعتنایی نکرد. از نظر او، اولویت دادن به تقوا، وجود نوعی آرامش در زندگی و دوری از سیاست مگر در موارد ضروری، از جمله خصوصیات حوزه نجف است. از دید او در حوزه نجف، وحدت کلمه و آزادی عقیده وجود دارد. یعنی ممکن است افراد نظرات متفاوتی داشته باشند، اما اینها را در فضای عمومی مطرح نمی کنند، تا اختلاف پیش نیاید و وحدت کلمه حفظ شود.

ایروانی در بسیاری از مسائل فقهی جزو فقهای آسان گیر به شمار می رود، از قبیل مسائل تحصیل و کار زنان مسلمان در غرب، و یا مخالفت با بسیاری از فقهای سنتی در مورد "بهتان" زدن به مخالفان حتی در صورت وجود شرایط خاص. با این حال، او نماینده تفکرات سنتی حوزوی است. به این دلیل، وقتی وحید خراسانی و جواد تبریزی طی بیانیه های جداگانه ای، سیدمحمد حسین فضل الله را به دلیل انکار برخی روایتهای تاریخی مورد قبول شیعیان، "گمراه و گمراه کننده" خواندند، ایروانی در سپتامبر ۱۹۹۷ به همراه هفت نفر از اساتید حوزه قم در بیانیه ای، از مواضع دو مرجع یادشده علیه فضل الله اعلام حمایت نمودند. هرچند که برخی منابع داخل حوزه می گویند که آن بیانیه زیر فشار دستگاه های اطلاعاتی ایران منتشر شد، اما دفاع از عقاید سنتی مذهب از شرایط حفظ جایگاه در حوزه و رسیدن به مقام مرجعیت است. بدین جهت هم، مخالفت او با اندیشه های مدرنیته دینی دور از انتظار نیست.

ایروانی در طول حیات خود چه در ایران و چه در عراق کاملا از سیاست به دور بود. تنها فعالیت او تمرکز بر تدریس حوزوی بود. در این میان، تنها یک مورد استثنا به چشم می خورد. در آستانه حمله آمریکا به عراق در اواخر سال 2002، چون سیستانی زیر سلطه حکومت وقت عراق و ممکن بود نتواند آزادانه اظهار نظر نماید، ایروانی به همراه سه تن از علمای عراقی مقیم قم و با هماهنگی دفتر سیستانی در قم، دفتری به نام "دفتر حوزه علمیه عراق در قم" افتتاح کردند که در خصوص مسائل روز و حمله آمریکا به عراق اظهار نظر کردند، ولی با سقوط حکومت عراق و آزاد شدن فعالیت دفتر سیستانی در نجف، همکاری او با آن دفتر پایان یافت.

دیدگاه ایروانی در رابطه با دخالت حوزه در سیاست مطابق دیدگاه استادش خوئی است. به عبارتی دیگر، او طبق رویه حوزه علمیه نجف، همیشه تأکید نموده که معیار ورود به سیاست، تنها ضرورت و مصلحت است. از نظر او، دخالت سیستانی در برخی امور سیاسی معلول شرایط خاص‍ی بود، و گرنه در شرایط طبیعی، در همین سطح نیز دخالت نمی کرد. از دید او وضعیت عراق با ایران متفاوت است و امکان ندارد مانند ایران، همه را ملزم به نظر خود کرد. او سه عامل برای موفقیت مرجعیت سیستانی می شمرد: عقلانیت و رفتار مورد قبول عموم مردم، مطالعه بسیار و آگاهی از امور روز، و استقامت و سلامت.

سخن آخر

گام دوم پس از افتتاح دفتر، منتشر کردن رساله عملیه است که طبیعتا به احترام مرجع اعلا، در حیات وی صورت نمی گیرد. ایروانی با توجه به جایگاهی که در حوزه دارد، با انتشار رساله قطعا جزو مراجع خواهد شد، اما آیا مرجع اعلا خواهد شد؟ شواهد و قرائن نشان می دهد که ايروانی ممکن است جانشین سیستانی شود. چراکه او دارای بیشترین ملاکهای لازم برای تصدی مقام مرجعیت است. البته در نجف سازمانی رسمی همانند جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که طی اطلاعیه ای نام مراجع را اعلام می کند، وجود ندارد و این مسئله، به تدریج از طریق حلقه زدن تدریجی افراد مؤثر و دفتر مرجع اعلای پیشین حول یک نفر صورت می گیرد. به عبارتی دیگر، این احتمال هم وجود دارد که به احترام وجود فقهای مسن تر در نجف و تا زمان فوت آنان، ایروانی به عنوان مرجع عام معرفی نشود. چنانچه ایروانی به مرجعیت عام برسد، خط سیاسی سیستانی و به طور کلی، عملکرد مرجعیت سیستانی بدون تغییر ادامه خواهد یافت. 

البته باید توجه داشت که مرجعیت در عراق جایگاه استثنایی پیدا کرده و در نتیجه یک سری عوامل داخلی و بین المللی، نقش آن در زندگی اجتماعی و سیاسی مردم از سال ۲۰۰۳ بسیار بالا رفته است. در آینده نزدیک چنین شرایطی دوباره تکرار نخواهد شد، و به طور طبیعی، جایگاه مرجعیت نسبت به وضعیت فعلی کاهش خواهد یافت.

مقالات دیگر