بازسازی سوریه؛ از خیال تا واقعیت

بازسازی سوریه؛ از خیال تا واقعیت
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.

با فروکش کردن عمليات نظامی در سوریه، نگرانی متحدین اسد به ویژه ایران نسبت به تزلزل موقعیت خود در آینده این کشور افزایش یافته است. جمهوری اسلامی که هزینه های گزافی، بابت ابقای اسد در قدرت خرج کرده است، در تلاش است تا از هر طریق ممکن، نفوذ خود را در این کشور حفظ نماید. از جمله اقدامات ایران برای تضمین حضور بلندمدت خود در آینده سوریه، تلاش جهت حضور فعال در روند بازسازی این کشور است. اما این حضور با موانع جدی روبرو است. از طرفی هم پوتین و هم بشار اسد در حال جلوگیری از حضور پررنگ ایران در این دوران هستند و از طرفی دیگر، ایران بنابر دلایل متعددی از توان و امکانات کافی برای ایفای نقشی برجسته در عملیات باسازی این کشور برخوردار نیست.

بازسازی به عنوان ابزار برای بازگرداندن مشروعیت اسد

پوتین رئیس جمهور روسیه تلاش می کند مشروعیت از دست رفته اسد را به تدریج برگرداند و به جامعه جهانی نشان دهد که اسد زمام امور را در دست گرفته و چاره ای جز همکاری با او وجود ندارد. هدف مسکو از تسریع عملیات بازسازی سوریه، علاوه بر گرفتن امتیاز اقتصادی، تحکیم موقعیت اسد در قدرت است. او راه حل خروج از بحران پناهجویی در اروپا، کمک کشورهای اتحادیه برای بازسازی سوریه می داند. با این حال، تلاشهای مسکو برای قانع کردن امریکا و کشورهای اروپایی جهت بازسازی سوریه و بازگشت پناهجویان با شکست مواجه شد. پومپئو در پاسخ به پیشنهاد روسیه گفت: در صورتی که تمامی نیروهای مورد حمایت ایران از سوریه خارج نشوند، امریکا یک دلار هم برای بازسازی این کشور در دوره بعد از جنگ نخواهد داد. امریکا و اروپا کمک به بازسازی سوریه را مشروط به گذار سیاسی و برگزاری انتخابات سراسری تحت نظارت سازمان ملل می دانند. مسکو ربط دادن این مسأله به انتقال سیاسی، سیاسی سازی بازسازی توصیف می کند. کشورهای ثروتمند عرب هم به دلیل حضور پررنگ ایران در سوریه، تمایل چندانی به حضور در بخش فعالیتهای اقتصادی سوریه را ندارند. تضعیف حضور ایران در سوریه یکی از راه های پیش روی روسیه برای قانع کردن کشورهای مختلف به مشارکت در روند بازسازی این کشور است.

انتظارات ایران، رقابت با روسیه و تعلل اسد

ایران معتقد است که اکنون وقت آن رسیده که اسد زحمات متحدانش را جبران کرده و وام خود را از طریق دادن امتیاز به آنها بپردازد. مقامات ایرانی بازسازی سوریه را فرصتی برای خروج از بحران ناشی از تحریمهای جدید امریکا می دانند و معتقدند با توجه به نفوذ خود بر دولت اسد، می توانند قراردادهای مورد علاقه را به او تحمیل کنند. رحیم صفوی فرمانده پیشین سپاه پاسداران و مشاور عالی خامنه ای اولین کسی بود که از ضرورت برگرداندن هزینه های هنگفت جمهوری اسلامی در سوریه از طریق مشارکت در بازسازی آن سخن گفت. به ادعای وی، اسد آماده است از نفت، گاز و معادن فسفات سوریه این هزینه ها را برگرداند. او با اشاره به قرارداد ٤٩ ساله روسیه با دولت اسد که بر اساس آن هم پایگاه نظامی گرفتند و هم امتیاز اقتصادی و سیاسی، خواستار انعقاد قراردادهای طولانی مدت سیاسی و اقتصادی با دولت اسد شد. کریمی قدوسی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس هم با اشاره به ذخایر مهم نفتی و گازی در سوریه مدعی شد که بشار اسد حاضر است در ازای بازسازی مناطق جنگی، این ذخایر را در اختیار جمهوری اسلامی قرار دهد. او افزود: سوری ها حاضرند مصالح ساختمانی ایران را با قیمتی بالاتر از اتحادیه اروپا از ایران بخرند که این امر با توجه به تعطیلی کارخانجات و رکود حاکم بر بسیاری از کارگاه های تولید کشور بسیار حائز اهمیت است. اما به نظر می رسد اظهارات مبنی بر اینکه ایران در حال بازپس گیری هزینه های خود در سوریه است، بیشتر مصرف داخلی دارد.

بشار اسد اگرچه وعده داده بود که ایران بزرگترین شریک اقتصادی سوریه در مرحله بازسازی خواهد بود، اما او نیک می داند که بقای در قدرت با تداوم حضور فعال ایران در سوریه امکان پذیر نیست، لذا در عمل در مسیر حضور فعال تهران در سوریه سنگ اندازی می کند. به نظر می رسد مقامات جمهوری اسلامی پی برده اند که اين وعده ها در حد وعده باقی مانده و اسد نه تنها مسکو را بر تهران ترجیح می دهد، بلکه سعی می کند سرمایه گذاران عرب خلیج را هم جذب کند. اظهارات مکرر مقامات جمهوری اسلامی مبنی بر آمادگی این کشور برای مشارکت در بازسازی سوریه، نشان دهنده آن است که تهران نتوانسته است به سهم قابل توجهی در بازسازی سوریه دست یابد. در 5 تیرماه سالجاری، بهروز بنیادی نماینده مجلس شورای اسلامی در انتقادی کم سابقه از نزدیکی روسیه و سوریه گفته است: امروز شاهد این هستیم که با تمام وقاحت، اسد وزنه همنوایی خود با پوتین را سنگینتر کرده است... دور نیست که این دو مهره سیاسی، ما را در راه منافع خود و به زودی برای نتانیاهو و ترامپ قربانی کنند.

رسانه های جمهوری اسلامی هم در ماه های اخیر بارها تأکید کرده اند که ایران نباید اجازه دهد هزینه های مبارزه را خود بپردازد و بعد از پایان جنگ، عده دیگری بر سر سفره بنشینند. اینها نسبت به دور زدن تهران توسط روسیه در موضوع بازسازی سوریه هشدار دادند. وبسایت "تابناک" از عقب افتادن ایران در بازار سوریه نسبت به فعالان اقتصادی روسیه انتقاد کرد. روزنامه "قانون" در مطلبی تحت عنوان سهم ایران از بازار شام... هیچ، نوشت: قراردادهای بازسازی سوریه بعد از هزینه های فراوانی که جمهوری اسلامی در این کشور متحمل شد، به نفع پوتین ثبت می شود... نباید اجازه داد تا بشار اسد دست ایران از دوران بازسازی و پساداعش کوتاه کند. چندی قبل هم روزنامه "مردم سالاری" از روسیه و چین به عنوان رقبای جدی ایران در بازار سوریه سخن گفت و تأکید کرد که باید این فرصت را مغتنم شمرد چراکه هر گونه غفلت باعث از دست دادن این بازار بزرگ و آماده خواهد شد.

بلندپروازی های ایران و عدم تطبیق آنها با واقعیت

جمهوری اسلامی پیش از پایان جنگ، خود را برای حضور در دوران پس از جنگ آماده و به همین دلیل تلاش کرده است قبل از ورود دیگر بازیگران، قراردادهایی به دولت اسد تحمیل کند. در دی ماه ١٣٩٥ با دولت اسد پنج سند همکاری امضا کرد. تفاهم نامه های امضا شده شامل ساخت یک نیروگاه برق در لاذقیه، بازسازی نیروگاه برق حرارتی در حلب و نیروگاه های برق حمص و دیرالزور، واگذاری اپراتور سوم تلفن همراه به ایران و استخراج فسفات از شرق سوریه، واگذاری 5 هزار هکتار زمین به ایران برای توسعه کشاورزی و هزار هکتار برای ساخت نیروگاه نفت و گاز می باشد. سرمایه گذاری در بخش بنادر سوریه هم جزو موارد این تفاهم نامه ها بوده است.

در مهر امسال شرکت برق مپنا با مؤسسه تولید برق سوریه قرارداد احداث یک واحد نیروگاهی ٥٤٠ مگاواتی در لاذقیه امضا کرد. این قرارداد به ارزش ٤١١ میلیون یورو و شامل احداث یک نیروگاه سیکل ترکیبی و یک خط لوله انتقال گاز در بندر لاذقیه است.

جمهوری اسلامی تلاش می کند زمینه ورود بخش خصوصی هم به فعالیتهای اقتصادی و به ویژه بازسازی سوریه را فراهم کند. وزیر مسکن سوریه در جریان نشست با هیئت اقتصادی ایران در ٢٤ مرداد ٩٧، اعلام کرد که بخش خصوصی ایران پروژه ساخت ٣٠ هزار واحد مسکونی در استانهای دمشق، حلب و حمص را به دست خواهد گرفت. در آبانماه سالجاری نیز یک هیئت اقتصادی ایرانی به نمایندگی از ١٨٠ شرکت عمران و ساخت و نفت و آهن از سوریه دیدار و پیشنهاد تأسیس کارخانه هایی برای تولید مصالح ساختمانی در سوریه را مطرح کرد. ناگفته نماند که بیشتر این شرکتهای "خصوصی" تحت پوشش سازمان مستضعفان کار می کند و به نحوی وابسته به سپاه پاسداران و نهادهای زیرنظر رهبر ایران است.

ایران که مدتهاست آرزوی دسترسی به سواحل مدیترانه را در سر می پروراند، در تلاش است تا از طریق راه آهن به این دریا دسترسی داشته باشد. برای تحقق این امر، قرار است راه آهن شلمچه به بصره تکمیل شود. با افتتاح این مسیر، راه آهن ایران به عراق و از آنجا به بندر لاذقیه متصل می شود. عراق و سوريه از طریق راه آهن ویژه نقل کالا مرتبط می شوند که مبدأ آن لاذقیه و پس از مرور از شهر حلب، به شهر موصل و بغداد، سپس به بندر ام قصر در نزدیکی خلیج می رسد. حضور نیروهای ایالات متحده در شمال شرق سوریه مانعی بر سر راه این هدف بود، اما با اعلام خروج نیروهای امریکا از سوریه، این هدف تحقق پذیر خواهد بود. ساخت این راه آهن، نقش ایران در بازسازی سوریه را پررنگتر، دسترسی آن به سواحل مدیترانه و نقل و انتقال تسلیحات به حزب الله را هم آسانتر خواهد کرد.

با این وجود و علیرغم امضای این همه قرارداد، مفاد بیشتر آنها با گذشت یکی دو سال از امضای آن، هنوز عملیاتی نشده است. به عنوان نمونه، در پی توافق همکاری میان دو کشور در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات، در دی ماه ١٣٩٥ ایران امتیاز راه اندازی اپراتور سوم تلفن همراه سوریه را به ارزش ٣٠٠ میلیون دلار گرفته، اما این پروژه هنوز وارد مرحله اجرایی نشده است. قرارداد تأسیس یک بندر در شهر ساحلی بانیاس برای صادر کردن نفت و توافق برای تأسیس بانک مشترک به نام الامان هم هنوز جامه عمل نپوشیده است.

اخیرا هم رسانه ها از کاهش محصولات سایپا در سوریه از ٥٠-٦٠ خودر در روز پیش از جنگ به ٣-٤ خودرو خبر داده اند. دلیل این کاهش چشمگیر را که دشواریهای پیش روی نقشه های اقتصادی ایران در سوریه را نمایان می سازد، دشواری نقل و انتقال قطعات به دلیل تحریم و هزینه بالای حمل و نقل و بیمه و رقابت با محصولات مشابه روسی می دانند. کارخانه تولید سایپا که ٨٠ درصد سهام آن به پراید ایران و ٢٠ درصد آن متعلق به سوریه است، در سال ٢٠٠٩ راه اندازی شد و در سال ٢٠١٦ پس از چند سال تعطیل دوباره فعالیت خود را از سر گرفت.

حضور ایران در بازار سوریه هم با مشکلات جدی روبروست. حسین سلاح ورزی، نایب رئیس اتاق بازرگانی در شهریورماه سوریه را به ایجاد محدودیتهایی در صادرات محصولات ایران را متهم کرد. او با اشاره به اینکه بستر همکاری برای رسیدن به سطح یک میلیارد دلار فراهم است، از حجم فعلی صادرات ایران به سوریه بالغ بر ٢٥٠ میلیون دلار، اظهار نارضایتی کرد. علی اصغر جمعه ای، نایب رئیس اتاق مشترک ایران و سوریه نیز اعلام کرد که به دلیل مشکلات متعدد، ایران نتوانست جایگاه مناسبی در سوریه داشته باشد. سازمان توسعه و تجارت ایران، انتظار بخش دولتی سوریه برای دریافت کمک به جای انجام مبادلات تجاری، عدم ایفای تعهدات دولت سوریه مبنی بر پرداخت به موقع مطالبات شرکتها از جمله موانع و مشکلات تجارت دو جانبه ایران- سوریه را می داند.

آیا ایران توانایی بازسازی سوریه را دارد؟

در اوت ٢٠١٨، سازمان ملل هزینه بازسازی سوریه را ٤٠٠ میلیارد دلار برآورد کرد. جنگ بشار اسد و متحدانش علیه مردم سوریه سبب تخریب گسترده منازل مسکونی، مراکز بهداشتی، مراکز آموزشی و مؤسسات اداری و قسمت عمده ای از تأسیسات زیربنایی کشور شده است.

گذشته از رقابت با روسیه و تعلل بشار اسد، در مورد توان ایران برای حضور فعال در بازسازی این کشور شک و تردید وجود دارد، چراکه تحقق این آرزو امکانات و هزینه های هنگفتی می طلبد که ایران از آن برخوردار نیست. ایران در شرایط عادی هم دارای امکانات کافی برای بازسازی سوریه نیست، چه برسد به دوران تحریم و بحران اقتصادی. این کشور خود شدیدا به فناوری و سرمایه گذاری خارجی در زمینه های مختلف نیاز دارد. بر اساس گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت، ایران سالیانه به ٤٣ میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی برای بهبود اقتصاد خود نیاز دارد که در سال ١٣٩٥ نتوانست بیش از ٥میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم خارجی جذب کند. بنابر گزارشهای مجلس، بیش از ٧٠ هزار پروژه نیمه تمام در کشور وجود دارد که برای تکمیل آنها به ٥٠٠ هزار میلیارد تومان نیاز هست و به دلیل نبود سرمایه، این پروژه ها نیمه تمام رها شده اند. جمهوری اسلامی توانایی هزینه کرد در سوریه را ندارد. از اینرو سپاه برای مشارکت بخش خصوصی در بازسازی پافشاری می کند و به احتمال زیاد سعی خواهد کرد تلاشهای خود را به پروژه های سودده و مناطق دارای اهمیت استراتژیک محدود نماید، ولی روسیه تاکنون موفق شده دست ایران را از پروژه های سودده بازسازی دور نگه دارد. از جهتی دیگر، برخی ناظران معتقدند که ایران با توجه به نفوذی که بر اسد دارد، می تواند امتیاز پروژه هایی از دولت سوریه بگیرد و با دریافت پورسان به شرکتهای چینی تحویل دهد.

نتیجه گیری

جمهوری اسلامی در حالی خواهان بازسازی کشور جنگ زده سوریه است که هنوز پس از گذشت حدود سی سال از جنگ عراق و ایران، آثار جنگ در بسیاری از مناطق جنگی این کشور قابل رؤیت است. این کشور که قصد بازسازی سوریه را دارد، هنوز نتوانسته است مناطق آسیب دیده از زلزله دو سال پیش کرمانشاه را بازسازی کند و زلزله زدگان آن هنوز در چادر و کانکس به سر می برند. با این همه، درآمد ایران از همه این پروژه ها در مقایسه با هزینه ای که صرف ابقای اسد در قدرت کرده، و همچنین نسبت به توليد ناخالص داخلی این کشور ناچیز به نظر می رسد. هدف ایران از این پروژه ها ایجاد پای مستحکمی برای خود در آینده سوریه است.

بدون حل سیاسی و انتقال قدرت در سوریه، سخن از بازسازی این کشور بی معنی است. بنابر این و با توجه به اوضاع کنونی و چشم انداز نامشخص در مورد این کشور، زمان بازسازی آن هنوز فرانرسیده است. رژیم اسد و متحدانش سعی می کنند بحران سوریه را تمام شده وانمود کنند و درصدد دور زدن راه حل سیاسی مورد پذیرش تمام اطراف هستند، ولی بعید است تلاش آنها به جایی برسد.

مقالات دیگر