هنوز یک ماه از اعلام علی اکبر ولایتی مشاور ارشد خامنه ای و رئیس هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی در روز ٢٦ دی که بشار اسد، دستور تأسیس واحدهای این دانشگاه را در تمام شهرهای سوریه صادر کرده است، نگذشته بود که وزیر اوقاف سوریه از تأسیس دانشکدۀ مذاهب اسلامی در دمشق خبر داد.

محمد عبدالستار السید وزیر اوقاف سوریه و هیأتی از علمای حکومتی که به دعوت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران به منظور گفتگو و تبادل نظر پیرامون مباحث همکاری‌های مشترک فرهنگی، مذهبی و اوقافی به ایران سفر کردند، با رهبر جمهوری اسلامی، وزیر فرهنگ و ارشاد، دبیرکل مجمع تقریب مذاهب اسلامی، رئیس جامعه المصطفی و... دیدار کردند.

السید در دیدار با سیدکمال خرازی رئیس شورای راهبردی روابط خارجی روز چهارشنبه ٩ اسفند ضمن اعلام راه اندازی این دانشکده با همکاری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در ٢٥ فروردین آینده/ ٢٧ رجب، از برگزاری کنفرانس وحدت اسلامی در دمشق در همان تاریخ خبر داد و افزود که در حاشیه آن هم نمایندگی مجمع تقریب مذاهب اسلامی در سوریه راه اندازی می شود. هنوز جزئیاتی درباره دانشکده مذکور منتشر نشده است، با این حال و با توجه به اینکه مجمع جهانی تقریب (تأسیس: ١٣٦٩) تلاش دارد تحت شعار تقریب مذاهب در جوامع اسلامی نفوذ کند و تفکرات خمینی و ایدئولوژی انقلابی را گسترش دهد، روشن است که تأسیس این دانشکده در راستای گسترش نفوذ فرهنگی ایران در سوريه صورت می گیرد.

دو ماه پیش از اظهارات ولایتی، خبرگزاریهای ایران به هنگام دیدار وی با بشار اسد روز ١٦ آبان ضمن اعلام استقبال اسد از پیشنهاد تأسیس یک واحد جامع دانشگاه آزاد اسلامی در سوریه، بیان کردند که اسد از ولایتی به عنوان رئیس هیأت امنای دانشگاه آزاد خواست تا زمینه های تعاملات و همکاریهای علمی- فرهنگی بین دو کشور تقویت شود. به گفته این خبرگزاریها اسد از طرحهای آموزشی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سوریه استقبال و ابراز امیدواری کرد که جوانان سوری بیش از پیش با تاریخ، فرهنگ و واقعیات جامعه ایران آشنا شوند.

پیش از دانشگاه آزاد و دانشکده مذاهب، جامعه المصطفی اگرچه هنوز مجوز رسمی فعالیت از وزارت آموزش عالی سوریه به دلیل فقدان استانداردهای آموزش عالی نگرفته، اما در پوشش حوزه علمیه امام خمینی در زینبیه دمشق فعالیت خود را آغاز کرده است. این جامعه که به منظور گسترش تشیع و تربیت نیروهای بومی حامی ایدئولوژی انقلاب در جهان تأسیس شده و سازمان مرکزی آن در قم قرار دارد، دارای بیش از ٦٠ شعبه داخل و خارج از ایران است. هسته اصلی گروه های شبه نظامی فاطمیون افغانی و زینبیون پاکستانی را که در سوریه با مخالفان اسد و در رکاب سپاه قدس می جنگند، طلاب حوزه های علمیه به ویژه جامعه المصطفی تشکیل می­دهند.

استفاده از قدرت نرم جهت تحقق اهداف انقلاب

صدور انقلاب و گسترش نفوذ ایران در منطقه از اصول نظام جمهوری اسلامی ایران است. نظام برای تحقق این دو هدف از دو روش استفاده می کند. نخست قدرت سخت افزاری و نظامی از طریق سپاه قدس و شبه نظامیان شیعه منطقه است. روش دوم قدرت نرم است که از طریق نهادهای مختلف از جمله سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنیهای فرهنگی (بیش از ٧٠ رایزنی در کشورهای مختلف)، حوزه های علمیه، مدارس و دانشگاه ها، مجمع جهانی اهل بیت، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، کنفرانس و همایش صورت می گیرد. همکاری با کشورهای مختلف در زمینه آموزش عالی یکی از بخشهای اصلی استراتژی قدرت نرم ایران است.

پیش از سال ٢٠١١

سوریه و ایران با توجه به روابط بسیار نزدیک، همکاریهای وسیعی را در زمینه های گوناگون برقرار نموده و تفاهم نامه هایی در حوزه های مختلف از جمله آموزشی- فرهنگی امضا کردند. در سال ٢٠٠٩ تفاهم نامه ایجاد شعبه دانشگاه تربیت مدرس در سوریه با عنوان دانشگاه فارابی شامل دانشکده های منابع طبیعی، علوم دریایی، علوم نباتی و حیوانی، اقتصاد کشاورزی، جنگلداری و محیط زیست، علوم پزشکی، مهندسی و زمین شناسی در شهر ساحلی لاذقیه بین دو کشور به امضا رسید. در سال ٢٠١٢، رایزن فرهنگی ایران در دمشق در دیدار با وزیر آموزش عالی سوریه، از وی خواست تا نسبت به اجرایی شدن راه اندازی این دانشگاه دستوری ویژه صادر کند. با این وجود و در نتیجه جنگ و درگیری، طرحهای آموزش عالی در این کشور و از جمله دانشگاه فارابی به دلیل وضعیت امنیتی و محدود بودن منابع مالی متوقف شده است. اکنون و با گذشت نه سال از امضای تفاهم نامه احداث این دانشگاه، هنوز در عمل اتفاقی نیفتاده و مانند بیشتر تفاهم نامه ها به سرانجام نرسیده است.

بر اثر تلاشهای جمهوری اسلامی برای گسترش نفوذ فرهنگی خود در سوریه پیش از سال ٢٠١١، و بین سالهای ٢٠٠٥-٢٠٠٩ سه گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های سوریه تأسیس شد. به علاوه، مراکز آموزش زبان فارسی در تمام دانشگاه های دولتی دایر شده است که از حمایت و پشتیبانی سفارت و رایزنی فرهنگی ایران برخوردار است. وزارت علوم ایران برای این گروه ها اساتید ایرانی اعزام می کرد و رایزنی فرهنگی نه تنها بر عملکرد این گروه ها نظارت داشت، بلکه در كوچکترین جزئیات هم دخالت می کرد.

در دوران حافظ اسد، اگرچه سوریه روابطی نزدیک با ایران داشته، اما فعالیتهای جمهوری اسلامی در این دوران با محدودیتهایی روبرو بوده و اسد پدر تلاش می کرد نوعی تعادل در روابط کشورش با ایران برقرار کند و اکثریت سنی را راضی نگه دارد. در دهه نود میلادی، ایران از طریق جمعیت خیریه مرتضی به ریاست جمیل اسد برادر حافظ اسد توانست بین علویان نفوذ کند و چند حوزۀ علمیه ای در مناطق علوی نشین تأسیس کند و عده ای از علویان را به مذهب تشیع متمایل سازد، اما دیری نگذشت که جمعیت مذکور تعطیل شد و تلاشهای ایران برای گسترش تشیع در این کشور به جایی نرسید.

با رسیدن بشار اسد به قدرت، روابط دو کشور وارد مرحله جدیدی شده و سقوط صدام حسین در سال ٢٠٠٣ برای ایران فرصت افزایش نفوذ خود را در عراق و تقویت جایگاه خود در منطقه به عنوان یک قدرت منطقه ای فراهم آورد. در این دوران موانع و محدودیتهای پیش روی فعالیتهای مذهبی و فرهنگی ایران در سوریه مرتفع شد. بین سالهای ٢٠٠٠-٢٠٠٦ حدود ١٢ حوزه علمیه و ٣ دانشکده شیعه در این کشور تأسیس شد. در سال ٢٠١١ نیز دانشگاه شیعی حضرت رقیه با حمایت ایران در سه مقطع لیسانس، فوق لیسانس و دکتری و چهار شعبه در مناطق شیعه و علوی نشین مجوز فعالیت گرفته و هم اکنون دانشجویان آن مشغول تحصیل هستند.

پس از ٢٠١١

پس از قیام مردم سوریه در سال ٢٠١١، اسد برای سرکوب مخالفان از ایران کمک خواست. کمکهای همه جانبه ایران جلوی سقوط اسد را گرفت و ایران با استفاده از موقعیت تضعیف شده رژیم، به ویژه بر حوزه های امنیتی و اقتصادی سوریه استیلا یافت و به تدریج به بازیگر اصلی صحنه تبدیل شد. از آن پس، سوریه از یک متحد سیاسی به کشور تابع ایران تبدیل شده است.

در سال ٢٠١٤ ایران نفوذ خود را در مناطق علوی نشین از طریق تأسیس مجتمع رسول اعظم در لاذقیه افزایش داد. این مجتمع شامل تعداد زیادی دبیرستان مذهبی، مراکز آموزشی و خدماتی، رادیو و... است. هدف از آن طبق اظهارات رسمی، گسترش علوم دینی طبق مذهب اهل بیت اعلام شده است. این مجتمع به واسطه امکانات فراوانی که در اختیار دارد، توانسته تغییری گسترده در سبک زندگی ساکنان منطقه به وجود بیاورد. به عنوان نمونه؛ فضای جامعه در این منطقه شبیه فضای زنانه حزب الله لبنان شده است.

ایران برای تحقق اهداف پلندپروازانه اش در منطقه هزینه های سنگینی تحمل می کند. در طول هفت سال جنگ سوریه، ده ها میلیارد در سوریه هزینه کرده و اکنون تلاش می کند با هر وسیله ممکن، نقشی در آینده این کشور داشته باشد. بنا به گفته جیسی شاهین سخنگوی فرستاده ویژه سازمان ملل در امور سوریه، ایران سالانه بیش از ٦ میلیادر دلار هزینه حکومت اسد می کند. اگرچه حجم دقیق بدهی سوریه به ایران معلوم نیست، اما ایران خوب می داند رژیم اسد نمی تواند در سالهای آینده از عهده پرداخت بدهیهای خود بر آید. بنابر این سعی می کند هزینه هایی را که در سوریه کرده، از طریق منابع این کشور و سرمایه گذاری در آن برگرداند. مطابق اظهارات رحیم صفوی مشاور نظامی خامنه ای، ایران هم اکنون در حال صادر کردن معادن فسفات سوریه است. محسن رضایی دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز ضمن دروغ خواندن ادعای صرف هزینه ده ها میلیاردی ایران در سوریه، اعلام کرد که ایران به سوریه کمک کرده، ولی به همان مقدار هم از معادن فسفات سوریه گرفته است. با توجه به ادامه ناآرامی ها و درگیری در سوریه، امکان صادر کردن منابع این کشور بسیار نامحتمل است و به نظر می رسد این اظهارات پس از اعتراضات دی ماه سال جاری، بیشتر با هدف توجیه افکار عمومی داخل ایران صورت گرفته است.

در واقع اگرچه دو کشور اخیرا توافق نامه های متعددی را در زمینه سرمایه گذاری در حوزۀ نفت، برق، انرژی، کشاورزی، آموزشی... به امضا رسانده اند و اپراتور سوم تلفن همراه سوریه به ایران واگذار شده، اما بیشتر این تفاهم نامه ها هنوز عملی نشده است. به نظر می رسد اسد نگران افزایش نفوذ ایران در سوریه است و تلاش می کند بیشتر به روسیه و چین امتیاز بدهد. از اینرو هنوز اقدامی عملی در جهت اجرای مفاد این تفاهم نامه ها صورت نگرفته است.

دانشگاه های بی کیفیت

دانشگاه های ایرانی در حالی به احداث واحدهای برون مرزی اهتمام می ورزند که در داخل ایران با مشکلات فروانی دست و پنجه نرم می کنند. معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در تیرماه گذشته با بیان اینکه ٢٩٠٠ رشته کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد استانداردهای لازم و مجوز وزارت علوم را ندارد، این رشته ها را غیرقانونی اعلام کرده، هرچند که بعدا تعداد این رشته های غیرقانونی کمتر اعلام شده است. اخیرا هم گزارشهایی مبنی بر احتمال ورشکستگی دانشگاه آزاد به دلایل مختلف منتشر شده است.

هم اکنون یک میلیون و ٦٢٠ هزار دانشجو در شعبه های دانشگاه آزاد در سراسر ایران مشغول تحصیل هستند. این دانشگاه که در سال ١٩٨٢ تأسیس شده بود، واحدهای برون مرزی در لبنان (سال ١٩٩٠)، امارات (١٩٩٥)، افغانستان (٢٠١٠) و ... راه اندازی کرد و هم اکنون حدود ١٠ هزار دانشجوی خارجی در این دانشگاه تحصیل می کنند. با این حال و علیرغم گذشت چندین سال از تأسیس این واحدهای برون مرزی، هنوز نتوانسته اند اعتبار لازم را کسب کنند.

دانشگاه پیام نور سال ١٩٩٠ تأسیس شد و بر اساس اساسنامه آن، برنامه های آموزشی اش طبق نظام آموزش مجازی و از راه دور تدوین شده است. پیام نور با اینکه بیش از نیم میلیون دانشجو دارد، تنها ٣٩٠٠ عضو هیئت علمی در آن مشغول فعالیت هستند که از میان آنها ٢٢٠٠ نفر مربی هستند. در سالهای اخیر انتقادات بسیاری متوجه این دانشگاه شده است از جمله: کیفیت پایین آموزش، کمبود امکانات آموزشی، عدم رعایت ضوابط و مقررات اداری، رعایت نکردن استانداردهای آموزشی و توسعه بی ضابطه. این دانشگاه ١٣ واحد برون مرزی از جمله در ترکیه دارد. حفظ فرهنگ اصیل اسلامی- ایرانی و اشاعه آن در خارج از کشور از جمله اهداف آن ذکر شده است. جامعه المصطفی هم تا چند سال پیش به دلیل عدم برخورداری از استانداردهای لازم آموشی فاقد مجوز وزارت علوم بوده و بنابر دلایل انقلابی در دوران احمدی نژاد تأییدیه وزارت علوم را دریافت کرده است.

جمهوری اسلامی در حالی به تأسیس دانشگاه های ایرانی در کشورهای مختلف به ویژه کشورهای همسایه همت گماشته است که خود نه تنها مجوز فعالیت هیچ دانشگاه خارجی در ایران را نمی دهد، بلکه برای مراکز فرهنگی کشورهای مختلف در تهران محدودیت ایجاد می کند و اجازه فعالیت گسترده نمی دهد.

نتیجه گیری

اکنون که این مرحله از جنگ سوریه رو به پایان است، ایران نگران آینده حضور خود در این کشور است و به همین دلیل تمام تلاش خود را جهت تأمین منافع و گسترش نفوذش در سوریه به کار گرفته و برای حفظ این منافع به هر وسیله ای دست می زند. جمهوری اسلامی پس از دخالت سیاسی و نظامی در سوریه، اکنون با استفاده از خلأ ناشی از تخریب و تعطیل تعدادی از دانشگاه های این کشور بر اثر جنگ، تلاش می کند از طریق تأسیس دانشگاه ها در این کشور طرز تفکر و ایدئولوژی خود را به مردم سوریه تحمیل کند. این کشور که از سازمانهای آموزشی و فرهنگی به عنوان ابزار در جهت تحقق اهداف سیاسی و گسترش آموزه های انقلاب و تفکرات ایدئولوژیک حکومت استفاده می کند، با هدف تقویت قدرت نرم خود، نفوذ فرهنگی، تربیت نیروهای فرهیخته بومی حامی تهران و گروه های شبه نظامی وابسته به آن اقدام به تأسیس دانشگاه هایی در سوریه می کند. احداث دانشگاه های ایرانی در سوریه میزان وابستگی دمشق به تهران را بیشتر خواهد کرد. چنانچه در عمل این دانشگاه ها دایر شوند، چند سال بعد پایگاه اجتماعی ایران در این کشور تقویت، تعداد حامیان آن در میان نخبگان و فرهیختگان افزایش خواهد یافت و هواداران آن مناصب دولتی را تصاحب خواهند کرد.