روابط ایران و هند در سایه تنش روابط امریکا با چین

روابط ایران و هند در سایه تنش روابط امریکا با چین
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.

بررسی و تأیید پیش ‌نویس نهایی برنامه ۲۵ ساله همکاریهای جامع ایران و چین در سوم تیرماه ۱۳۹۹ از سوی دولت تهران، نگرانیهایی را در هند به دنبال داشته است. در حالی که بحثها درباره این قرارداد مربوط به همکاریهای دو کشور در زمینه های گوناگون از اقتصاد و امنیت گرفته تا انرژی و پروژه های فناوری تداوم دارد، تصمیم ایران به اخراج هند از طرح ایجاد راه آهن از بندر چابهار به شهر استراتژیک زاهدان، باعث شده تا دهلی نو با مشکلی جدی مواجه شود. به ویژه آنکه احتمال تعمیق همکاریهای ایران و چین برای کریدور اقتصادی که هند به دنبال ایجاد آن از طریق راه آهن بندر چابهار تا مرز افغانستان و با دور زدن پاکستان است، تهدیدی جدی برای هند به شمار می رود.

پروژه بندر چابهار که به عنوان موفقیت استراتژیک هند در ایران معرفی می شد، این هدف را دنبال می کرد که پلی میان هند، ایران، افغانستان و آسیای میانه باشد. پروژه بندر از همان آغاز از سوی چین به عنوان رقیبی برای بندر گواتر پاکستان كه به عنوان بخشی از «کریدور اقتصادی چین-پاکستان» احداث شده است، تلقی می شد. افزون بر این، نزدیکی جغرافیایی این دو بندر به همدیگر -فاصله آنها تنها ١٧٢ کیلومتر است- بحث برانگیز شده بود. پروژه راه آهن چابهار-زاهدان نیز که ساخت آن به همراه بندر طرح ریزی شده، خطی است ٦٢٨ کیلومتری که از ایران تا مرز افغانستان کشیده شده و این امکان را به هندوستان می دهد تا با دور زدن پاکستان به فعالیتهای تجاری بپردازد. اما سرعت پیشرفت پروژه از سوی هند به سبب تحریمهای سنگین ایالات متحده امریکا کاهش یافت. از این رو صبر ایران لبریز شد و در 24 تیرماه تصمیم گرفت که به تنهایی پروژه راه آهن چابهار-زاهدان را آغاز کند. دلیل دولت ایران برای این کار، تأخیر در ارسال کمک مالی بود که هند متعهد به تأمین آن گشته بود. این اقدام دولت ایران، آن هم بعد از علنی شدن موضوع قرارداد همکاری استراتژیک با چین به مبلغ ٤٠٠ میلیارد دلار، باعث واکنش هند گشت.

پروژه راه آهن چابهار-زاهدان که ایران و هند در سال ١٣٩٥ به طور مشترک متعهد به انجام آن شده بودند، یکی از مهمترین عناوین در روابط میان دو کشور بود. نخست وزیر هند و رئیس جمهور ایران، چهار سال قبل به هنگام امضای قرارداد در این مورد نیز به توافق رسیدند که با احداث راه آهن چابهار-زاهدان، کریدور ارتباطی میان هند، ایران و افغانستان به بندر چابهار وصل شود. کریدور تجاری و انرژی مذکور باعث دستیابی هند به بازارهای افغانستان، آسیای میانه و روسیه می گشت. از این رو در حال حاضر نزدیکی روزافزون تهران به دولت پکن به عنوان چالشی ژئواستراتژیک برای هند مطرح است.

از سوی دیگر می توان همکاری و روابط نزدیک دهلی نو با دونالد ترامپ، رئیس جمهور امریکا را به عنوان یکی از گره های کور روابط دوجانبه هند-ایران ارزیابی کرد. روابط صمیمانه و روزافزون میان ترامپ و مودی باعث محدود شدن ظرفیت تداوم روابط موجود با شرکای مهم منطقه ای هند و در رأس آنها تهران شده است. در چنین وضعیتی چین که آماده پر کردن جای خالی هند است، با وارد ساختن ایران به طرح کمربند-راه باعث بروز نگرانیهای جدی می شود. چراکه تعمیق همکاری میان ایران و چین می تواند باعث ناکام ماندن تلاشهای هند برای دور زدن کریدور اقتصادی چین-پاکستان و حتی پیدایش محور ایران-چین-پاکستان گردد. کما اینکه به رغم تمام اهمیت و ارزشی که هند برای پروژه چابهار قائل است، دولتهای تهران و اسلام آباد، بنادر گواتر و چابهار را به عنوان «بنادر برادر» اعلام کرده بودند.

بسیاری معتقدند که افزایش روابط میان ایالات متحده امریکا و هند برای تلاشهای دهلی نو در جهت حضور بیشتر در صحنه بین المللی و همچنین افزایش تواناییهای نظامی و دیپلماتیکش مفید خواهد بود، اما موضوع تحریمها برعلیه تهران که به شکلی آشکار مرزهای میان منافع و همگامی هند و امریکا را ظاهر ساخت، نشان از آن دارد که روابط امریکا و هند به معنای کامل آن با هم همپوشانی ندارند. واردات نفت از ایران و نیاز مبرم به انرژی کشورهای خاورمیانه یک دوراهی جدی را فرا راه تصمیم گیران دهلی نو پدید آورده است. در حالی که ایران از هند انتظار داشت تا با تحریمهای امریکا مخالفت کند، اما نزدیکی میان هند و امریکا که با افزایش تنش مرزی و بحران دیپلماتیک با چین، بیش از پیش گشت، نشان داد که دهلی نو در سیاست خارجی خود دست به یک انتخاب اساسی زده است.

روابط هند با ایران سالهای زیادی بود که به عنوان آزمون «استقلال استراتژیک» دهلی نو در مسائل بین المللی مطرح بود. اما هند که در برابر پیشرفت غیرقابل مهار چین، به شکلی کامل در جبهه امریکا قرار گرفت، ترجیح داد تا به جای آنکه در وسط تنشهای امریکا و ایران قرار گیرد، از نقش خود در پروژه راه آهن صرف نظر کند. چنین به نظر می رسد که هند در میان رقابت امریکا و چین، در رقابت ژئوپلیتیک بر سر ایران گیر افتاده است. هند در موضوع توسعه بندر به دلیل کمک این پروژه به دور زدن پاکستان و دسترسی به افغانستان، از تحریمهای امریکا معاف شده است، اما پاسخ این پرسش که آیا پروژه راه آهن و دیگر پروژه ها معاف از تحریم هستند یا نه، هنوز مشخص نیست. برای قطعی شدن راهی که هند در برابر تحریمهای سخت ترامپ برعلیه ایران در پیش خواهد گرفت، باید منتظر نتایج انتخابات ریاست جمهوری امریکا بود.

مورد مهم دیگر نیز آنکه سخنان حسن روحانی مبنی بر نگرانی اش درباره مسلمانان کشمیر به دنبال تغییر قانون اساسی در خصوص وضعیت کشمیر، موجب نومیدی دولت هند شده است. اظهارات علی خامنه ای نیز به دنبال جان باختن تعدادی از مسلمانان در دهلی بر اثر خشونت مذهبی میان مسلمانان و هندوها، مبنی بر اینکه این خشونت، خطر درگیری را افزایش می دهد و دولت باید مداخله کند، باعث گردید تا در هند پرسشهایی درباره روابط با ایران مطرح گردد. تحلیلگران بسیاری معتقدند که دنیای عرب به ویژه عربستان سعودی، امارات متحده عربی و عمان دروازه های خود را برای همکاری سیاسی، اقتصادی و تکنولوژیکی با هند باز کرده اند و از میلیونها مهاجر مقیم در کشورهای عربی مقدار فراوانی ارز راهی هندوستان می شود و تجارت با کشورهای خلیج مرجح تر از روابط با ایران است. همچنین، امارات متحده عربی و عربستان سعودی در سالهای اخیر از مبارزه دهلی نو برعلیه تروریسم حمایت کرده و نسبت به برخورد شدید با مسلمانان در هند ساکت مانده اند.

هند که از زمان کسب استقلال بدین سو، سیاست عدم تعهد را در سیاست خارجی خود پیش گرفته، امروزه در روندهای تصمیم گیری نامش در چارچوب هم پیمانی با امریکا ذکر می گردد. استقلال استراتژیک هند که دارای موقعیتی مرکزی در سیاستهای جنوب شرقیِ امریکاست، با تصمیم تهران برای آغاز یک جانبه پروژه راه آهن چابهار-زاهدان و نزدیکی به چین، به مرور در حال کاهش و افول است. تنش در مناطق مرزی چین و هند و نیز دوستی آشکار هند و امریکا، روابط دهلی نو با تهران را دچار تنش می سازد. توافق احتمالی چین و ایران نیز نگرانیها از محاصره هند از سوی چین را جانی دوباره بخشیده و خطر اقتصادی، سیاسی، امنیت منطقه ای و در رأس آنها انرژی را افزایش می دهد. احتمالا در آینده شاهد آن خواهیم بود که مواضعی که هند در روابط خود با ایران از دست داده، به چه میزان از سوی چین اشغال خواهند شد و هند چه تدابیر تازه ای در برابر توسعه طلبی چین اتخاذ خواهد کرد. سخن پایانی آنکه با در نظر گرفتن محدودیتهای ژئوپلیتیک و عوامل رقابت اقتصادی، می توان گفت که احتمال اینکه هند بتواند خود را از تنشها میان چین و امریکا دور نگه دارد و به اندازه گذشته به ایران نزدیک شود، چندان هم امکان پذیر نمی نماید.


این متن صرفا بیانگر نظرات شخصی نویسنده است و لزوما بازتاب‌ دهندۀ دیدگاه ‌های ایرام نیست.

مقالات دیگر