سینمای ترکی در ایران

سینمای ترکی در ایران
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.

سینمای ایران مانند بسیاری از پدیده های دیگر وامدار ترکهای این کشور است. ورود نخستین دستگاه سینماتوگراف به ایران در سال ١٢٧٩ توسط مظفرالدین شاه قاجار؛ از پادشاهان ترک ایران سرآغازی برای سینمای ایران به حساب می‌ آید.

اولین فیلم سینمایی ایرانی که ارتباط مستقیمی با آذربایجان دارد، فیلم "مشهدی عباد" است که در سال ١٣٣٢ توسط صمد صباحی ساخته شد. این اثر که با قلم عزیر حاجی ‌بیف در سال ١٢٨٩ نوشته‌ شد، برای اولین بار در سال ١٢٩٠ در باکو به نمایش درآمد. زبان مورد استفاده در فیلم صباحی فارسی بود و حتی ترانه های آن هم به فارسی تبدیل و اجرا شد. در تلویزیون نیز گاهی به مسایل ترکها و البته به زبان فارسی پرداخته می شد. یکی از این نمونه ها سریال تلویزیونی "آتش بدون دود" ساخته نادر ابراهیمی در سال ١٣٥٣ است که از مهمترین سریالهای تلویزیون ملی ایران در سالهای قبل از انقلاب به شمار می رود و زندگی و فرهنگ ترکمنها را به تصویر می کشد. موسیقی ترکمنی نیز در این فیلم جایگاه ویژه ای دارد.

با آغاز دوره جدید از تاریخ سینمای ایران پس از انقلاب اسلامی، با ایجاد چند شرکت فیلمسازی در شهرستانها از جمله ارومیه، فیلمهایی چند با کارگردانی رسول ملاقلی پور، یدالله صمدی، یدالله نوعصری و حسن محمدزاده اجازه فیلمبرداری در آذربایجان را با استفاده از زبان فارسی پیدا کردند. فولکلور آذربایجان نخست توسط یدالله صمدی دستمایه فیلم قرار گرفت. صمدی با ساختن فیلمهای "ساوالان"، "دمرل" و "سارای" گام مهمی در راه اندازی سینمای مبتنی بر فرهنگ آذربایجان برداشت، اما این فیلمها همچنان به زبان فارسی تولید می شد، هرچند که فیلم "سارای" به ترکی آذربایجانی دوبله و با استقبال گسترده مخاطبان در شهرهای ترک نشین روبرو گردید.

تولید فیلم به زبان ترکی آذربایجانی

در دهه هفتاد شاهد سرآغاز تولید فیلم به زبان ترکی در تلویزیون ایران بودیم. شبکه های تلویزیونی در تبریز، اردبیل، ارومیه، زنجان، و شبکه برون مرزی سحر در تهران شروع به تولید سریالها و فیلمهای تلویزیونی به زبان ترکی آذربایجانی و کمتر ترکمنی کردند.

در عرصه سینمای حرفه ای و فیلم بلند، اولین فیلم سینمایی به نام "او" توسط رهبر قنبری در سال ١٣٨٢ در یکی از روستاهای اردبیل ساخته شد که جوایز بسیاری را در جشنواره های داخلی و خارجی از آن خود کرد. یک سال بعد، فیلم "آرزوها"ی این کارگردان با موضوع جنگ قره باغ ساخته شد، ولی امکان اکران نه در ایران و نه در جمهوری آذربایجان را پیدا نکرد و تنها روی آنتن تلویزیون رفت. علاوه بر قنبری، فیلمسازان دیگری همچون حسن نجفی، بابک شیرین صفت، وحید آذر و بعدها علی ابدالی فیلمهایی در جمهوری آذربایجان و ترکیه و یا با همکاری هنرمندان این دو کشور ساختند که غیر از یک فیلم از حسن نجفی، دیگر فیلمها راهی به سینماهای داخل ایران نیافتند.

در سالهای قبل از انقلاب، فیلم کوتاه عمدتا در مراکز سینمای آزاد متمرکز بود. اما توجه به فرهنگ و زبان ترکی در میان فیلمسازان بسیار کمرنگ بود. تنها فیلمی که به نوعی با فرهنگ آذربایجان مرتبط بود، "میلاد عاشورا" ساخته اصغر جاوید فیلمساز پیشکسوت اردبیلی است که در سال ١٣٥٤ ساخته شد. در سالهای پس از انقلاب، فیلم کوتاه اهمیت ویژه ‌ای یافت. هدف حکومت پرورش فیلمسازان جوان برای راه اندازی سینمای اسلامی بود و در این میان، بسیاری از جوانان ترک توانستند با استفاده از این فرصت وارد فعالیت سینمایی شوند و در ادامه، برای ساختن فیلمهایشان به زبان مادری اقدام کنند. از میان این دسته فیلمسازان، می توان از افرادی چون رضا جمالی، اسماعیل منصف، فرهاد عیوضی، بهمن و بهرام ارک، و شهزاد قریشی نام برد که توانستند در جشنواره های داخلی و خارجی موفقیتهایی را کسب نمایند. به عنوان نمونه، فیلم کوتاه بهمن و بهرام ارک به نام "حیوان" توانست جوایز بسیاری از جشنواره های داخلی و خارجی و از جمله جایزه دوم بخش سینه فونداسیون جشنواره معتبر کن را کسب کند.

حیات دوباره سینمای حرفه ای به زبان ترکی

سالهای دهه هشتاد گرچه مبدأ شروع تولید فیلمهای سینمایی به زبان ترکی است، اما این روند ادامه نیافته و به دلایلی، دچار رکورد گردید. در سال ١٣٩٥، فیلم سینمایی "ائو" به کارگردانی اصغر یوسفی نژاد توجه منتقدان سینمایی را در بخش مسابقه در سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر جلب کرد. این فیلم که به زبان ترکی آذربایحانی اجرا و در تبریز با عوامل بومی ساخته شد، توانست در بخش بین المللی جشنواره، جایزه بهترین فیلمنامه، بهترین فیلم و همچنین جایزه نتپک (توسعه سینمای آسیا) را به دست آورد و این موفقیتها، جانی دوباره به سینمای ترکی ایران دمید و بسیار از فیلمسازان را به تولید فیلم ترکی ترغیب نمود. بعدها فیلمهای "کومور" از اسماعیل منصف، "پیرمردها نمی میرند" اثر رضا جمالی که توانست جایزه روح آسیا را در جشنواره توکیو ٢٠١٩ کسب کند، ساخته شدند.

در سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر امسال، فیلمهای "آتابای" ساخته نیکی کریمی و فیلم "پوست" به کارگردانی بهمن و بهرام ارک توجه منتقدان را جلب کردند. این دو فیلم و به ویژه فیلم "پوست" به نوعی پدیده جشنواره امسال محسوب می شوند که علاوه بر زبان ترکی خود، به لحاظ ساختار و فرم و زبان سینمایی، فیلمهای ارزشمندی بودند. فیلم پوست علاوه بر جایزه موسیقی فیلم، به عنوان بهترین فیلم هنر و تجربه نیز انتخاب شد.

موانع

سینمای ترکی و به طور کلی فيلمهايي كه با زبان غیر فارسی تولید می شوند، در سینمای ایران با چند مشکل و مانع عمده روبروست. نخست عدم آشنایی و در حقیقت عادت نداشتن مخاطب؛ برای مدت طولانی زبانهای غیر فارسی در سینما و تلویزیون تنها برای مضحکه و تمسخر صاحبان زبانها و ترکان استفاده شده است. دوم دیدگاه های پان ایرانیستی و انحصار گرایانه که معتقد است تمام فعالیتهای فرهنگی کشور باید به زبان فارسی باشد. نمونه آن در سخنان خبرنگاری که به ساخته شدن فیلم "آتابای" معترض بود، دیده شد. سوم عدم حمایتهای مادی، چه از طرف صاحبان سرمایه و چه نهادهای دولتی، عمدتا به دلیل ریسک پذیر بودن اینگونه فیلمها برای برگشت سرمایه. از اینرو این نوع فیلمها با سرمایه گذاری مشترک عوامل سازنده و با بودجه های اندک ساخته می شوند.

سخنان پایانی 

بر خلاف رژیم پهلوی که سیاست یکسان سازی فرهنگی و زبانی را بر مبنای اندیشه آریایی گری و پارسی گرایی به عنوان گفتمان غالب برگزیده بود، نظام برآمده از انقلاب اسلامی، آن تفکرات را کنار زده، سیاستهایش را بر مبنای اندیشه دینی و مذهبی قرار داده و به همین خاطر از بدو روی کار آمدنش، فضا را برای نشر کتابها و مجلات به زبانهای غیر فارسی گشوده و در سینما نیز سیاستهای فرهنگی اش در عرصه فیلم کوتاه از چندین سال گذشته بر حمایت از تولیدات بومی استوار بوده، و برخلاف جریان بسیار ضعیف و خزنده پان فارسیستی که در داخل حاکمیت وجود دارد، جریان غالب در کنار و حامی فیلمسازان جوانی بوده که ساختن فیلم به زبان مادری را در اولویت قرار داده اند. با تولیدات ارزشمند و حمایت و استقبال طبقات مختلف مردم از فیلمهایی که به زبان مادری شان ساخته می شوند، سیاستهای دولت نیز بر حمایت و همراهی این جریان نوپا در سینمای حرفه ای ایران قرار خواهد گرفت.


این نوشته صرفا بیانگر نظرات شخصی نویسنده است و لزوما بازتاب‌ دهنده دیدگاه های ایرام نیست.

مقالات دیگر