مواضع ایران و روسیه در قبال عفرین چیست؟
شاخۀ زیتون، عملیات نظامی که ترکیه در عفرین کلید زده است، رسماً در بیستم ماه ژانویه با حملات هوایی به مواضع گروه تروریستی پ.ک.ک و شاخۀ سوریاش «یگانهای مدافع خلق» (ی.پ.گ) آغاز شد. مقامات ترکیه پیش از آن اعلام کرده بودند که عملیاتی در عفرین انجام خواهد شد. دو هفته پیش از این عملیات، رژیم سوریه حملۀ گستردهای در ادلب آغاز کرده بود. حملهای که پس از حملۀ پهپادها و گلولهباران پایگاه هوایی "حمیمیم" روسیه انجام گرفت. ادلب جزو مناطقی است که در مذاکرات آستانه، به عنوان مناطق کاهش تنش معین شده است. با این حال نفوذ برخی گروهها منجمله گروه تحریرالشام که ظاهراً مرتبط با جبههالنصره است، ابهاماتی دربارۀ پیاده سازی این سیاستها به وجود آورده است. حضور گروه تحریرالشام گاه و بیگاه مورد توجه و نگرانی آمریکا قرار گرفته و مایۀ مشروعیت بخشی به برخی سیاستها در قبال مناطق تحت نظارت ترکیه شده است.
حملۀ پهپادی به پایگاه حمیمیم و هدف قرار دادن اهداف نظامی نیروهای روسیه از منطقۀ کاهش تنش که بر اساس مذاکرات آستانه تحت نظارت ترکیه قرار دارد، صورت گرفته است. اما زمانی که ولادیمیر پوتین رئیسجمهور روسیه اعلام کرد که میداند چه کسانی پشت آن حمله بودهاند و ترکیه دخالتی در آن نداشته، بحران بالقوه میان دو کشور کنترل شد. احتمالا هدف آن حملۀ نظامی، علاوه بر ایجاد اختلال در حضور نظامی روسیه، سنگاندازی در مقابل همکاری ترکیه با دیگر کشورهای حاضر در گفتگوهای آستانه بوده است. برخی نشانهها منجمله اینکه روسیه حریم هوایی عفرین را طی عملیات «شاخۀ زیتون» برای جنگندههای ترکیه باز گذاشت، حاکی از آن است که روابط ترکیه و روسیه به آهستگی رو به بهبود است. همچنین به نظر میرسد که روسیه نگرانیهای ترکیه را در چارچوب این عملیات درک میکند و آمریکا را عامل افزایش تنش ها میداند، چراکه آمریکا تسلحیات نظامی گروه ی.پ.گ را تأمین میکند.
ترکیه این عملیات نظامی را با هدف بیرون راندن تروریستهای مستقر در عفرین آغاز کرده است و این مسأله دارای اهمیت ژئوپولتیک برای آنکاراست. مهمتر از آن، اینکه ترکیه «منبج» را به عنوان هدف بعدی اعلام کردهاست؛ شهری که آمریکا در آن حضور جدی داشته و برای دفع داعش نظامیانش را در آنجا پیاده کرده است. این مسئله بالقوه میتواند به تنش جدی میان ترکیه و آمریکا بینجامد. آمریکا علاوه بر این، اخیرا اعلام کرده است که بنا دارد یک «ارتش شمالی» در شمال سوریه و جنوب مرزهای ترکیه ایجاد کند. با وجود اینکه بعدتر وزیر خارجۀ آمریکا رکس تیلرسون و مقامات پنتاگون این بیانیۀ اولیه را اصلاح کردند، اما گفته شده بود که نیروی مرزی سی هزار نفری برای حفظ امنیت مرزهای سوریه با ترکیه، عراق و اردن تشکیل خواهد شد. این نیروها بنا بوده است کنترل گذرگاه های مرزی را در شمال، شرق و جنوب سوریه در اختیار بگیرند و ارتباط نیروهای سوریه را با همسایگانش به جز لبنان و اسرائیل قطع کنند.
زمینههای عملیات عفرین
ترکیه دلایل محکمی برای اجرای این عملیات دارد. نخست و مهمتر از همه اینکه وضعیت منطقه تبدیل به تهدیدی نزدیک و جدی برای امنیت ملی ترکیه شده است. اخیرا روشن شده است که تعداد زیادی از جنگجویان پ.ک.ک در عفرین تلاش میکنند از مرز بگذرند و منطقهای در کوههای نور (آمانوس) در جنوب ترکیه را به پایگاه تروریستی بدل کنند. آنچنانکه در یکی دو ماه اخیر مشاهده شده، این گروه تروریستی حتی به مناطق داخلیتر در ترکیه، مثل فتحیه و موغله هم نفوذ کرده است. در نتیجه جنگ ترکیه علیه پ.ک.ک میتواند به مناطق مختلفی و به روشهای متنوعتری گسترده شود، به ویژه وقتی که اولویت این گروه از سوریه به ترکیه تغییر کند و از گروههایی که به آنها وابستگی دارد، دستورات جدیدی دریافت کند.
زمینۀ دیگر این عملیات به موقعیت استراتژیک عفرین بر میگردد. اگر این گروه تروریستی بخواهد با سوءاستفاده از وضعیت آشوبناک استان ادلب راهی برای خود به ساحل مدیترانه باز کند، تسلط بر عفرین کلیدیترین چیزی خواهد بود که این فرصت را در اختیارش قرار میدهد. قبلاً پ.ک.ک در شرایط مشابه همین کار را کرده و با استفاده از درگیری ترکیه در عملیات «سپر فرات»، «منبج» را به کنترل خود درآورده است. وقتیکه علاوه بر نظامیان آمریکا در منطقه، دیپلماتهای ساکن واشنگتن هم شروع به حمایت از ی.پ.گ کردند، صبر ترکیه لبریز شد و دست به طراحی این عملیات نظامی زد.
در حال حاضر ترکیه معتقد است که دیگر لازم نیست دولت ترامپ را در این زمینه قانع کند. به علاوه، آنکارا قصد دارد نشان دهد که جای پایش در منطقه محکم است و بحران داخلی جولای سال ۲۰۱۶ را به سلامت پشت سر گذاشته است. بحرانی که دست کشور را از چند جهت بسته بود، منجمله مسئلۀ سوریه را. جنگ داخلی سوریه نشان داده است که کشورهایی که توان اجرای عملیات نظامی در سوریه را ندارند، سر میز مذاکره هم قدرتی برای نشاندن حرفشان به کرسی ندارند و حتی کلیدیترین نگرانیهای امنیتیشان توسط دیگران، حتی توسط همپیمانان، به رسمیت شناخته نمیشود. ترکیه نهایتاً این عملیات را بعد از آنکه مدتها به تعویق افتاده بود، کلید زد. با این هدف که اولاً تهدیدهایی را که متوجه امنیت داخلی ترکیه است، خنثی کند، ثانیا برای اینکه حضور مؤثرتری بر سر میز مذاکره برای فاز بعدی بحران سوریه داشته باشد.
تأثیر عملیات عفرین بر روابط ایران و ترکیه
بدون شک ایران هم یکی از کشورهایی است که منافع خود را در تغییر و تحولات اخیر منطقه دنبال میکند. با وجود اینکه اعتراضات اخیر در شهرهای کوچک و بزرگ ایران، اولویتهای مهمتری برای حکومت ایران رقم زده بود، اما تعقیب تحولات در سوریه و فعالیتهای شبه نظامیان شیعۀ تحت کنترل تهران همچنان در لیست فعالیتهای ایران قرار دارد. سال ٢٠١٦ وقتی که ترکیه در سیاستهایش طی روند آستانه تجدید نظر کرد، موجبات خرسندی حکومت تهران را فراهم آورد. از آن موقع تاکنون ترکیه و ایران در واکنش به مسائل منطقه از جمله رفراندوم در عراق و محاصرۀ قطر مواضع مشابهی اتخاذ کردهاند. تلاش ترکیه در ایجاد روابط حسنه با ایران را باید در کنار حوادث اخیر در ایران تفسیر کرد. اگر منافع ترکیه به غیر از این بود، در سمت کسی میایستاد که آشوب و درگیری در منطقه به او سود بیشتری برساند.
عملیات نظامی ترکیه بر علیه ی.پ.گ که عملاً تبدیل به نیروی نظامی آمریکا در منطقه شده و موفق به کنترل بخش وسیعی از سوریه، و به طور خاص در مرز عراق و فراتر از محدودۀ جغرافیایی کردنشین شده، میتواند توسط ایران به طرق گوناگونی تفسیر شود. حکومت در تهران از ابتدای مناقشات سوریه همواره دخالت دولت ترکیه را تخطئه کرده بود و مرتباً بر استقلال و تمامیت ارضی سوریه تأکید میکرد. همزمان از حضور نیروهای خود و همچنین نیروهای روسیه، با تکیه بر موافقت دولت مرکزی دمشق با این حضور، دفاع میکرد ولی دخالت ترکیه و دیگر دولتهای حاضر را غیرقانونی قلمداد مینمود.
در چنین بستری، اظهارات بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امورخارجه، مبنی بر نارضایتی و نگرانی ایران از عملیات عفرین، و همچنین تأکید سردار باقری بر حفظ استقلال و تمامیت ارضی سوریه دور از انتظار نیست. با این وجود در پس اظهارات رسمی و دیپلماتیک، واضح است که این عملیات بین آمریکا و ترکیه فاصله ایجاد کرده و دولت آنکارا را به سوی روسیه و ایران متمایل کرده است. لذا نمیتوان انتظار عکسالعمل جدی از ایران در قبال این عملیات محدود در مناطق عفرین و منبج را داشت. دولت ایران خوب میداند که تنها بازیگردان صحنۀ سوریه نیست و واقعگرایانه نیست اگر بخواهد در این مقطع کنترل همۀ کشور را در دست داشته باشد. در این شرایط ایران واقف است که باید با دولتها و مراکز قدرت همکاری کند. با توجه به اهمیتی که «حفظ رژیم» و «محور مقاومت» برای ایران دارد، بسیار بعید است که به حضور ترکیه در سوریه واکنش جدی نشان دهد.
ترکیه اگرچه همواره در تلاش برای نشان دادن ارتباط ی.پ.گ و پ.ک.ک و تهدیدات ناشی از آن است، اما از سوی دیگر میتوان ادعا کرد که این گروه در جنوب هم میتواند به تضعیف «کمربند شیعه» اهتمام بورزد. با در نظر گرفتن رابطۀ خوبی که این گروه با عربستان سعودی و قبایل عرب در جریان رقه ایجاد کرده و با یادآوری تسلیحاتی که به ی.پ.گ داده شده است، میتوان اهمیت این موضوع کلیدی برای اسرائیل و عربستان سعودی را درک کرد. با توجه به اینکه «واحد کنترل مرزی» قرار است کنترل مرزهای سوریه با عراق و اردن را در دست داشته باشد، ی.پ.گ و شاخههایش احتمالاً به زودی به جنوب سرازیر میشوند چون در محور دیرالزور و بوکمال نیز نیروهای رژیم اسد راهشان را بستهاند. در همین راستا دور از انتظار نیست که دیگر نیروهای مخالف تحت حمایت آمریکا در مرز سوریه و اردن، به سمت شمال حرکت کنند تا مرز عراق و سوریه به کلی مسدود شود.
ایران و گروههای ائتلافیاش بدیهتاً تن به چنین شرایطی نمیدهند، چون تمام حضور و انگیزۀ ایران برای دخالت در سوریه با «محور» (مقاومت) توجیه میشود. لذا در موقعیت کنونی ی.پ.گ به هدف مشترک آنکارا و تهران تبدیل میشود، گرچه این دو کشور انگیزههایشان متفاوت است و در مناطقی متفاوت عمل میکنند. از سوی دیگر، در صورت درگیری نظامی احتمالی اسرائیل و حزبالله در آینده، آمریکا این انتظار را دارد که این «ارتش» جدید، جلوی حمایت لجستیک حزب الله توسط نیروی الحشدالشعبی عراق را مسدود کند. باید در نظر داشت که ی.پ.گ مؤثرترین نیروی نظامی واشنگتن است، تیلرسون در اظهارات اخیرش بیان کرد که تضعیف نفوذ ایران در سوریه در صدر اهداف آمریکا قرار دارد.
بسیار بعید است که ایران واکنش تندی به عملیات عفرین از خود نشان دهد. همانطور که پیشتر اشاره شد، خط قرمز ایران در سوریه حفظ رژیم اسد و حفظ محور مقاومت است. از آنجایی که ترکیه در حال حاضر برای هیچ کدام از این دو تهدید مستقیم به حساب نمیآید، تهران میتواند با اولویتهای ترکیه در سوریه همدلی نشان دهد. شفافیت ترکیه در قبال اهداف و نیاتش در این عملیات هم به این مسئله کمک کرده است. مکاتبۀ رسمی با رژیم سوریه قبل از شروع عملیات نیز، در نرم کردن واکنش ایران و روسیه نقش بسزایی داشت.
این مقاله بار نخست در تاریخ ٨ فوریه ٢٠١٨ در وبسایت "The New Turkey" منتشر شده است.
https://thenewturkey.org/where-does-iran-and-russia-stand-in-afrin