واکنشها در ایران به افتتاح سد ایلیسو

واکنشها در ایران به افتتاح سد ایلیسو
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.

انرژی برق آبی یا هیدروالکتریک از آنجایی که در جهت مبارزه با تغییرات آب و هوایی در جهان و پاسخگویی به تقاضای فزاینده انرژی، در مقایسه با سوختهای فسیلی، منبعی پاکتر و تجدیدپذیر است، از سوی دولتها مورد تشویق قرار می گیرد. مراسم افتتاح سد «ویسل اراوغلو»ی ایلیسو و و نیروگاه برق آبی آن که یکی از مهمترین سرمایه گذاری های ترکیه در این زمینه است، روز شنبه 15 آبان ماه با حضور رجب طیب اردوغان رئیس جمهور این کشور برگزار شد. معضل خشکسالی در منطقه در نتیجه تغییرات آب و هوایی در حال افزایش است. این امر فشار زیادی بر منابع آبی کمیاب منطقه وارد می سازد. تقریباً ٦٠ درصد از منابع آبی منطقه از مرزهای بیش از یک کشور عبور می کند. این امر باعث می شود که این آبهای فرامرزی موضوعی اختلاف برانگیز بین کشورها باشند.

سیاست آبهای فرامرزی ترکیه

ایران، عراق و سوریه تنها کشورهایی در منطقه نیستند که از خشکسالی و تنش آبی رنج می برند. امروزه ترکیه نیز با سرانه آب قابل استفاده سالانه ١٣٤٠ مترمکعب، بر اساس شاخص فالکن مارک١ در رده کشورهایی قرار دارد که دچار تنش آبی هستند. ترکیه بر استفاده مؤثر از آب هم در داخل کشور و هم در منطقه تمرکز دارد. این فرآیند نه از طریق درگیری با همسایگان متأثر از آبهای فرامرزی، بلکه از طریق یک فرآیند مشارکتی در حال صورت گرفتن است. سیاست رسمی آبهای فرامرزی ترکیه، بر اساس اصول استفاده عادلانه، معقول و بهینه از آب و نیز عدم ایجاد آسیبی قابل توجه برپا شده است. ترکیه در خصوص آب، همکاری با عراق را از دهه هشتاد میلادی آغاز کرده است. کمیته فنی مشترک با عراق در سال ١٩٨٠ میلادی ایجاد گشت. در سال ١٩٨٣، سوریه نیز وارد این کمیته شد. در جریان ساخت سد آتاتورک در سال ١٩٨٧، ترکیه دو پروتکل با سوریه امضا کرد. در دهه نخست قرن میلادی کنونی، موضوع آب به یک عرصه همکاری، به ویژه با سوریه تبدیل شد. در سال ٢٠٠٩، تفاهم نامه های جداگانه ای با سوریه و عراق امضا شد. در سال ٢٠١١، ترکیه شروع به ساخت یک سد دوستی با سوریه بر روی رودخانه عاصی (اورونتس) کرد. با این حال، این پروژه به دلیل حوادث روی داده در سوریه به حالت تعلیق درآمد.

در طول مراحل ساخت و آبگیری سد ایلیسو نیز، ترکیه رویکردی را برگزیده که بر همکاری با کشورهای پایین دست تمرکز داشته و بُعد انسانی آب را در اولویت قرار می دهد. به عنوان مثال، در حالی که قرار بود این سد در مارس ٢٠١٨ آبگیری شود، اما به دلیل خشکسالی در سال ٢٠١٨، با توجه به نیاز و تقاضای عراق، فرآیند پر کردن سد در سه دوره مختلف به تعویق افتاد و از ١٩ جولای ٢٠١٩، یعنی بیش از دو سال پیش آبگیری سد آغاز گشت. ترکیه در طی این روند، تقاضای آبی عراق را به دقت و حساسیت مورد ارزیابی قرار داد. سد ایلیسو که قادر است سالانه ٤ میلیارد و ١٢٠ میلیون کیلووات ساعت برق آبی تولید کند، انتظار می رود سالانه ٣ میلیارد لیر (تقریبا ٣٠٠ میلیون دلار) سود به ترکیه برساند. بنابر این، ترکیه با این تأخیرها تا حد زیادی، از تولید انرژی برق آبی صرف نظر کرد و ضرر اقتصادی جدی ای را متحمل شد. همچنین در طی روند آبگیری سد، اطلاع رسانی لازم به عراق در خصوص همکاری و حسن همجواری نیز صورت گرفت. در عین حال، سد ایلیسو جریان رودخانه دجله را تنظیم خواهد کرد. این نیز بدین معناست که عراق حتی در ماه های تابستان که جریان عادی در دجله به طور قابل توجهی کاهش می یابد، می تواند مقدار زیادی آب تأمین کند.

ترکیه در حال حاضر در حال همکاری با عراق است و بر این نکته تأکید دارد که «آب»، نه یک موضوع برای درگیری، بلکه حوزه ای برای همکاری است. در این راستا، یک هیئت رسمی به ریاست ویسل اراوغلو، نماینده ویژه رئیس جمهور در امور عراق، در طی سفر به بغداد در ژانویه ٢٠١٩، برنامه ای عملیاتی را ارائه کرد که شامل ایجاد یک مرکز تحقیقاتی مشترک با عراق برای کار بر روی مسائل فنی در بغداد بود. علاوه بر این، یادداشت تفاهم امضا شده در سال ٢٠١٤ در زمینه آب بین وزارت وقت جنگلداری و امور آب ترکیه و وزارت منابع آبی عراق، در سپتامبر ٢٠٢١ به تصویب رئیس جمهور اردوغان رسید.

ترکیه یکی از کشورهایی است که تقاضا برای انرژی در آن به سرعت در حال افزایش است. برق بخش مهمی از این تقاضا را تشکیل می دهد. افزایش سهم انرژی های محلی و تجدیدپذیر در تولید برق به منظور تقویت امنیت تأمین انرژی، هدف اصلی «سیاست ملی انرژی و معدن» این کشور است. امروزه گذار از سوختهای فسیلی به انرژی های تجدیدپذیر، فرآیندی است که به منظور مبارزه با تغییرات آب و هوایی در جهان و دستیابی به هدف «آلایندگی صفر درصد» از سوی همه کشورها پراهمیت تلقی می شود و مورد حمایت آنهاست. ایلیسو نقش مهمی در گذار ترکیه به انرژی های تجدیدپذیر ایفا می کند.

به دلیل کمبود آب و افزایش نگرانی ها در خصوص خشکسالی، فعالیتهای سدسازی در منطقه امروزه به عنوان یک موضوع بحث برانگیزتر مطرح است. در این راستا، سد ایلیسو چه در زمان ساخت و چه پس از اتمام، جایگاه گسترده ای در مطبوعات ایران پیدا کرده و سعی شده با طرح اتهامات مختلف در خصوص این سد، افکار عمومی جهت دهی شوند.

سد ایلیسو در مطبوعات ایران

ایران مدتهاست درباره فعالیتهای سدسازی ترکیه در حوزه فرات-دجله، رفتار و رویکردی انتقادی و مخالف دارد. در سال ٢٠١٦، گروهی از شهروندان ایرانی و سازمانهای غیر دولتی مختلف با استناد به فعالیتهای سدسازی ترکیه به دبیرخانه سازمان ملل متحد شکایت کردند. در سال ۲۰۱۷ نیز حسن روحانی، رئیس‌ جمهور وقت ایران، از ترکیه خواست تا فعالیتهای سدسازی بر روی فرات و دجله را متوقف کند و استدلال کرد که این کار پیامدهای ویرانگری خواهد داشت. بازتاب افتتاح سد ایلیسو در مطبوعات ایران نیز در مسیری متفاوت از قبل رخ نداد و با شعارهای تند و اتهام زنی پیش رفت.

روزنامه «خراسان» نزدیک به اصولگرایان با تیتر «ناقوس مرگ دجله و هورالعظیم!» به پیامدهای سد ایلیسو در ایران و به ویژه عراق پرداخت. در این خبر آمده است که رسانه های منطقه و ایران نگران تلاش نافرجام برای ترور نخست وزیر عراق هستند، اما از یک ترور دیگر (اشاره به دجله) چشم پوشی می کنند. در گزارش ادعا می شود که سد مذکور نه تنها در عراق، بلکه در سوریه نیز بر امنیت زیست محیطی تأثیر خواهد گذاشت. همچنین با تحریف اظهارات رئیس جمهور اردوغان در سخنرانی افتتاحیه سد، به این موضوع اشاره می شود که از این سخنان، بوی همکاری و تعامل به مشام نمی رسد و کشورهای همسایه حق دارند احساس نگرانی کنند. در این گزارش ادعا می شود که خطر خشکسالی در دجله در عراق و هور العظیم در ایران جدی تر شده و سد ایلیسو باعث تشدید گرد و غبار خواهد شد. این مقاله همچنین بیان می کند که مستندات تبعات زیست محیطی ایلیسو برای ارائه به مراجع بین المللی آماده شده است.

خبرگزاری فارس، یکی از خبرگزاری های برجسته اصولگرایان نیز در گزارشی با عنوان «افتتاح سد ایلیسو و تکمیل جنگ آبی ترکیه علیه کشورهای همسایه»، به اعتراضات رسمی دولت عراق و ایران در خصوص سد ایلیسو و همچنین عدم پیگیری جدی این موضوع از سوی دولت روحانی پرداخته است. سد آتاترک ساخته شده بر روی رود فرات به عنوان ضربه ای به سوریه، عراق و هور العظیم توصیف و ادعا شده که ایلیسو فاجعه ای زیست محیطی برای ایران به بار خواهد آورد. ترکیه به دلیل فعالیتهایش در فرات و دجله، مقصر همه خشکسالی های منطقه، تخریب زمینهای کشاورزی در عراق و سوریه و مسئول ریزگردها نشان داده شده است. ضمن تأکید بر این نکته که سد ایلیسو اثرات زیست ‌محیطی، اجتماعی و چه بسا امنیتی برای عراق به همراه خواهد داشت، استدلال می شود که سیاستهای سدسازی ترکیه، علاوه بر عراق، به طور مستقیم بر مصرف آب آشامیدنی مردم سوریه نیز تأثیر می گذارد. این جملات رئیس جمهور اردوغان: «ما ناچاریم از تمام توان بالقوه خود برای محافظت از کشورمان در برابر بحرانهای غذایی ناشی از خشکسالی و نیز بحران انرژی که با گذشت هر روز آشکارتر می شود، استفاده کنیم.» و «ضروری است که ما تولید انرژی تجدیدپذیر را بر اساس منابع خودمان به حداکثر برسانیم.» به این شکل تحریف و تفسیر شده است که «در تفکر دولتمردان ترکیه، ورود آب دجله و فرات به سوریه و عراق، به معنای هدر رفت آب محسوب می ‌شود». همچنین در این گزارش گفته شده ترکیه سعی دارد از همه ابزارها برای تحمیل استراتژی خود به کشورهای منطقه استفاده کند. اظهارات بحق رئیس جمهور مبنی بر اینکه ترکیه یکی از کشورهایی است که از تنش آبی رنج می برد، از سوی خبرگزاری فارس با این جملات به سمت و سوی متفاوت کشانده شده است: «آیا ترکیه تلاش دارد خود را برای فردای منطقه و افزایش بحران کم آبی آماده کرده و سلطه آبی منطقه را در دست بگیرد؟»!

روزنامه جمهوری اسلامی در خبر خود با عنوان «تركيه خطرناكترين سد را در برابر عراق افتتاح کرد» اینگونه نوشت که گشایش سد ایلیسو پس از سالها توقف و تأخیر، در عین حال که مصیبتی برای عراق است، نقض موازین و قوانین میان کشورهای همجوار نیز می باشد. خبرگزاری تسنیم در خبر خود با عنوان «آغاز آبگیری سد ایلیسو با حضور اردوغان»، استدلال کرد که آغاز به کار سد برای چند سال به دلیل نگرانی های عراق به تعویق افتاد. به همین ترتیب، خبرگزاری های مهر، پارس تودی، خبرگزاری صدا و سیما، و راهبرد معاصر با لحنی مشابه و با رفتاری سیستماتیک به سیاست آبی ترکیه پرداخته اند.

اعتماد آنلاین، یکی از روزنامه های اصلاح طلب ایران، اینفوگرافیکی از به اصطلاح عوارض سد را با عنوان «سد ایلیسو ترکیه چه اثراتی خواهد داشت؟» تهیه کرده است. در این محتوا اتهاماتی از این قبیل مطرح می شود که این سد عواقب جدی برای ایران و عراق در پی خواهد داشت. آفتاب یزد، یکی دیگر از روزنامه های اصلاح طلب، ایلیسو را به عنوان یک «تیر خلاص» ارزیابی کرده است. می توان به نمونه های بیشتری از این قبیل در مطبوعات ایران اشاره کرد. سخنرانی افتتاحیه رئیس جمهور اردوغان به گونه ای متفاوت از اصلش، در مطبوعات ایران انعکاس یافته است. اگر به عناوین و مطالب متشکل از اتهاماتی چون «ناقوس مرگ، جنگ آبی، خطرناکترین سد» نگاه کنیم، مشاهده می شود که اصولگرایان با الفاظی بسیار تند به موضوع پرداخته اند. نکته قابل توجه این است که اصلاح طلبان نیز از قافله عقب نمانده و گفتمانشان با اصولگرایان تفاوتی نداشته است. علاوه بر اینها، مشاهده می شود که مخالفان مقیم خارج نظام مانند اکبر گنجی نیز بر اساس این استدلالها به گفتمان سازی پرداخته اند. این موضع گیری کلی، نشان دهنده یک نگرش سیستماتیک و مشترک نسبت به سیاستهای آبهای فرامرزی ترکیه است.

ایران یک کشور پایین دست مهم حوضه فرات-دجله است، اگرچه جز در شرایط ضروری، آن را مطرح نمی سازد. این کشور که بر روی سرشاخه های رودخانه دجله در حال سدسازی است، با عراق اختلافات جدی دارد. بر اساس مطالعات، ایران در حال ساخت سدهایی برای هدایتِ بخشی از آب به داخل ایران است که این امر نیز یکی از دلایل کمبود آب در عراق به شمار می رود. به گفته مقامات عراقی، ایران با فعالیت خود در رودخانه های زاب کوچک و سیروان که از شاخه های دجله هستند، در حال تغییر دادن مسیر دجله است. این کشور در ماه ‌های تابستان، آب رودخانه زاب کوچک را قطع می‌ کند و این رفتار را در مورد رودخانه ‌های دیگر نیز اعمال می ‌کند. با سدهای داریان و گاران که بر روی رودخانه دیاله ساخته، جریان رودخانه را تا ٧٥ درصد کاهش داده است. این وضعیت تا حد زیادی ظرفیت تولید برق آبی و تأمین آب آبیاری سدهای دربندی خان و حمرین عراق را از بین برده است. گزارشها نشان می دهند که فعالیتهای سدسازی ایران به تخریب اجتماعی و زیست محیطی منجر خواهد شد. وزارت منابع آبی عراق نیز در تأیید این موضوع اعلام کرد که «افزایش شوری شط العرب ناشی از زهکشی آب از سوی ایران است و باعث مرگ میلیونها ماهی و تخریب جدی محیط زیست می شود.» 

امروزه ایران یکی از کشورهایی است که بیشترین سدسازی را در جهان دارد. همچنین سدهای بسیاری بر روی رودخانه هایی که به عراق می ریزند، ساخته است. حسن الجنابی، وزیر سابق منابع آبی عراق، در اظهاراتی گفته است که سدهای ایران کوچک اما متعدد هستند و مجموعاً به عنوان یک سد بزرگ عمل می‌کنند. عراق فعالیتهای ایران در حوزه آبهای فرامرزی را ناقض قوانین بین المللی می داند. سرانجام نیز وزارت منابع آبی عراق اظهار داشته که به عنوان آخرین راه حل به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت خواهد کرد و درخواست لازم به وزارت امور خارجه عراق ابلاغ شده است، زیرا نتوانسته ‌اند بحران آبی میان دو کشور را حل کنند. مهدی الحمدانی وزیر منابع آبی عراق در بیانیه ای اعلام کرد که از مذاکرات بغداد با ترکیه نتایج خوبی حاصل شد، اما توافقی با ایران حاصل نشد. در این بیانیه همچنین گفته شده که اقدامات ایران در خصوص آبهای فرامرزی، خسارات جبران ناپذیری به اقتصاد عراق و جمعیت منطقه وارد کرده است. ایران و ترکیه در سیاست آبهای فرامرزی خود از روشهای متفاوتی پیروی می کنند. ایران آبهای رودخانه‌ ای را که از سرزمین خود سرچشمه می ‌گیرد و به عراق می ‌ریزد را تا حد زیادی قطع می ‌کند و به داخل کشور و سایر حوضه‌ ها منتقل می ‌کند. در مقابل، ترکیه در خصوص آبهای فرامرزی چنین سیاستی ندارد.

سخن پایانی آن که حوضه فرات-دجله که یکی از حوضه های آبی مهم خاورمیانه است، به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای که از تنش آبی رنج می برد، در روابط کشورهای همجوار از جایگاه اولویت داری برخوردار است. با توجه به فشارهای ناشی از تغییر اقلیم و افزایش جمعیت، می توان فهمید که چرا موضوع آب با شعارها و سخنان تند مطرح می شود. با این حال، از دهه ٢٠٠٠، این یک واقعیت شناخته شده است که انجام یک فرآیند همکاری در استفاده از آبهای فرامرزی یک وضعیت برد-برد برای کشورهای همجوار فراهم خواهد آورد. ایران نیز هر از گاهی از مجاری رسمی پیشنهادهایی برای همکاری با ترکیه در زمینه مسائل فنی ارائه می کند. امروز ترکیه در سیاست آبهای فرامرزی خود به روند همکاری منطقه ای در چارچوب سیاستهای رسمی آبی خود ادامه می دهد.


١)  یکی از شاخصهای پرکاربرد برای توصیف میزان دسترسی به آب در یک کشور در جهان، «شاخص فالکن مارک» است. بر اساس این شاخص، کشورهایی با سرانه ١٧٠٠ مترمکعب آب در سال، دارای آب کافی هستند. کشورهایی با ١٠٠٠- ١٧٠٠ مترمکعب سرانه آب دچار تنش آبی هستند. کشورهایی با ٥٠٠-١٠٠٠ مترمکعب آب، دارای کمبود آب هستند. کشورهایی که آبی کمتر از ٥٠٠ مترمکعب دارند، کشورهایی هستند که در کمبود شدید آب قرار دارند

مقالات دیگر