ABD’nin İran’la yapılan nükleer anlaşmadan tek taraflı çekilerek yürürlüğe koyduğu geniş çaplı yaptırımlar, İran ekonomisini ciddi anlamda etkilemeye devam etmektedir. Yüksek enflasyon, durgunluk ve petrol gelirlerinin neredeyse yok denecek düzeye düşmüş olması, yaptırımların ekonomi üzerinde birincil düzeyde olumsuz etkileri arasında öne çıkan hususlardır. Bununla birlikte birçok ekonomik gösterge yaklaşık 18 aydır zaten olumsuz bir seyir izlerken İran için son aylarda ortaya çıkan koronavirüs (COVID-19) salgını nedeniyle işler daha da zorlaştı. Salgının olumsuz etkilerinin önümüzdeki günlerde daha da kötüleşeceği tahmin ediliyor.

İran’da koronavirüsün tespitine yönelik ilk haberler 26 Ocak 2020’de bazı basın organlarında yer almıştı ancak resmî makamlar bu iddiaları yalanlamıştı. Resmî olarak kabul edilen ilk koronavirüs vakası 19 Şubat’ta Kum eyaletinde görüldü. Şu anda virüs tüm eyaletlere yayılmış durumda ve 6 Mart 2020 itibari ile İran’da enfekte olan kişi sayısı 3.513’ken hayatını kaybedenlerin sayısı 107 kişiye ulaştı. Ancak birçok uzman gerçek rakamların resmî rakamların çok daha üzerinde olduğunu iddia etmektedir.

Şu ana kadar 70’ten fazla ülkede koronavirüs vakası tespit edilmiş durumdadır. Bu bağlamda koronavirüsün küresel ekonomiye olan etkisinin 2008 Küresel Finans Krizi ile benzeştiğini dile getiren uzmanlar bulunmaktadır. 12 yıl önce İran ekonomisi bu küresel krizden etkilenmese de durum bugün farklıdır. “Maksimum baskı” politikası çerçevesinde yürütülen yaptırımların yanı sıra bu salgının temel tıbbi ürünlere yönelik arz ve talep yönlü olumsuz etkileri de İran ekonomisinin içinde bulunduğu olumsuz durumu daha da kötüleştireceğe benziyor.

Dış Ticaret ve Fiyatlar

Salgının dünya ticaretini daraltıcı talep yönlü etkisi gerek küresel ticareti ve gerekse de İran’ın ticari ilişkilerini olumsuz etkileyeceğini söyleyebiliriz. Nitekim IMF ve Dünya Bankasının 2020 küresel ekonomiyle ilgili yaptıkları öngörüler ciddi bir yavaşlamaya işaret etmektedir. ABD ve Çin arasındaki ticaret savaşı nedeniyle yavaşlayan küresel ticaretin iki ülkenin anlaşması ile olumlu bir yöne evirileceği beklenirken virüs salgını küresel ticaretle ilgili bu beklentileri tersine çevirdi.

İran bağlamında salgının ticaret ve fiyatlar üzerine doğrudan etkisi olduğu gözlemlenmektedir. Salgının İran’da yayılma hızının diğer ülkelere göre çok yüksek seyretmesi, komşu ülkelerin başta insan geçişleri olmak üzere mal ticaretiyle ilgili bir dizi tedbir almalarına sebep oldu. Bazı ülkelerin sınır kapılarını kapatması ve ayrıca mal geçişlerinde dahi sıkı tedbirler uygulaması İran dış ticaretini olumsuz etkiledi. Türkiye, Irak, Kuveyt, Gürcistan, Ermenistan, Türkmenistan, Tacikistan, Umman, Bahreyn ve Hindistan gibi ülkelerin İran’la uçuşlarını askıya alması ihracat ve ithalatın gecikmesine ve gerilemesine neden olacaktır. Katar ve Türkmenistan gibi ülkeler İran mallarının sınırdan geçişine izin vermemekteyken sınır kapılarının kapatılması nedeniyle Irak’a gönderilen 200 kamyon emtia sınırda bekletilmektedir. Koronavirüs, İran’ın petrol dışı mallarının bölgesel pazarlara ulaşmasını zorlaştıracaktır ve bu kısa vadeli dönemde ülkenin ekonomisi daha büyük sarsıntılara maruz kalacaktır. Bu bağlamda Karayolları Kurumu Uluslararası Taşımacılık Ofisi Genel Müdürü Manoçeher Salmanzadeh, koronavirüs nedeniyle İran’ın sadece üç ülkeyle sınırının yarı kapalı olduğunu ve ülkenin toplam ticaret hacminde %18 düşüş yaşandığını açıkladı.

Zaten yaptırımlar nedeniyle dış ticaretinde ciddi azalma olan İran’ın salgın nedeniyle ticaretinin azalması ve geçtiğimiz günlerde FATF kararının döviz piyasasında yarattığı risk algısı, serbest piyasada riyalin yabancı paralar karşısında hızla değer kaybetmesine neden olmuştu. Devletin aldığı sert tedbirler neticesinde geçen sene nispeten kontrol altına alınan döviz piyasası, son günlerde yeniden yukarı yönlü bir seyir izlemektedir. Salgınla ilgili risk algısının ilk ortaya çıktığı şubat ayının başında 1 ABD doları serbest piyasada 13.400 tümen iken 4 Mart itibariyle 15.400 tümen düzeyindedir.

Her ne kadar yaptırımlar insani ticareti kapsamasa da İran, ilaç ve tıbbi hizmet ithalatında sorunlar yaşamaktadır. Diğer temel tüketim mallarının teminiyle ilgili sorunlar bu bağlamda öne çıkan diğer hususlardır. Bazı mallarda arzın yetersiz kalması nedeniyle fiyatların astronomik düzeyde arttığı gözlemlenmektedir. Örneğin maske fiyatları son bir haftada 39 kat artarken koyun etinin kilo fiyatı Tahran’da 2 katına çıkmıştır.

İran petrolünün tek müşterisi ve petrol dışı imalatının %25’inin kaynağı olan Çin’in yaptırımlar nedeniyle İran ile 2019 yılında ikili ticaret hacmi 2018’e göre %34 daralma göstermişti. Bununla birlikte virüsün Çin’den İran’a yayılması ikili ticaret ilişkilerinin olumsuz etkilenmesine sebep oldu. Bu olumsuzluklardan biri de koronavirüs nedeniyle İran ile Çin arasındaki uçuşların askıya alınmasıdır. Otomobil üretimi için bazı parçaları ve ham maddeleri Çin’den ithal eden İran’ın otomobil sektörü de virüsün ortaya çıkmasıyla olumsuz etkilendi. Nitekim gayriresmî veriler İran’ın otomobil üretiminin 20 Ocak ila 21 Şubat Dönemi’nde %30 düşüş gördüğünü belirtmektedir. Yaptırımlar nedeniyle İran’ın 2019 yılındaki toplam ticaret hacmi bir önceki yıla göre %48 daralma göstermiştir. Bununla birlikte koronavirüsün Çin üzerinden İran’a kadar gelmesiyle ikili ticari ilişkiler zarara uğrayabilir ve daralma daha da aşağılarda seyredilebilir. Öyle ki virüsün İran üzerinden Irak’a bulaşması, iki ülkenin ticaret hacminin %26 artış gösterdiği gibi bir dönemde sınır kapılarının kapatılmasına yol açtı.

Küresel ekonomideki yavaşlama petrol talebini de azalttı ve petrolün varil fiyatı negatif bir seyir izledi. Nitekim Brent tipi ham petrolün varil fiyatı son 1 ayda 58 dolardan 50 dolara düştü. Yaptırımlar nedeniyle petrol satmakta zorlanan İran için bu da başka bir olumsuzluktur. ABD yaptırımlarına rağmen İran’ın Çin’e çeşitli yollarla ve büyük iskontolarla petrol sattığı bilinmektedir. Virüsün küresel bir yaygınlık göstermesi ve petrol fiyatlarının düşmesine neden olan etkisinin İran’ın petrol gelirlerinde daha da azalmaya sebep olacağını söyleyebiliriz.

Hizmet ve Turizm Sektörü Üzerindeki Etkisi

Ülkede başta hizmet sektörü olmak üzere birçok küçük ölçekli esnafın cirosunda ciddi azalma gözlemlendi. Virüsün tüm eyaletlere yayılması İran’ın dış ticareti gibi turizm sektörünü de olumsuz etkiledi. Vaka ve ölüm sayılarındaki artış, ekonominin kaynağı olarak görülen kutsal ve dinî mekânlara ziyaretlerde aksamalara yol açabilir. İran Ticaret Odası Başkan eski Yardımcısı Pedram Soltani koronavirüsün turizm endüstrisinin restoranlar, sinemalar, alışveriş merkezleri, stadyumlar, ulaşım sektörü, eğlence ve sosyal aktivite gibi çeşitli sektörlerdeki ekonomik faaliyetleri etkilediğini açıkladı.

Resmî açıklamalara göre koronavirüs nedeniyle Şiraz’daki yeni yıl tatilleri için otel rezervasyonlarının yaklaşık %80’ini iptal edilirken yine İran’ın en büyük ikinci şehri ve Sekizinci Şii İmam’ın mezarına ev sahipliği yapan Meşhed’e yapılacak Hac ziyaretlerinin de en az %80’i iptal edilmiştir. Bu durum kutsal eyaletlerin ziyaretlerinde ciddi azalmaya ve dolayısıyla ekonomide zarara neden olacaktır. Örneğin İran’da ilk koronavirüs vakalarının görüldüğü Kum eyaletinde düğün salonlarının, otellerin ve restoranların %70’i geçici süreyle kapatıldı.

Yurt dışından İran’a turist olarak gelen yolcu sayısında koronavirüsten dolayı bir azalma olacağı öngörülmektedir. Gelecek yıl (İran’da 1399 yani 2020 yılına 20 Mart tarihiyle girilecektir) İran’ın komşuları Irak, Lübnan ve Kuveyt gibi ülkelerden Kum ve Meşhed şehirlerine kutsal türbeleri ziyaret eden hacıların sayılarında da azalma yaşanacaktır. İstatistiklere göre 2019 yılında yaklaşık 8 milyon turist İran’ı ziyaret etmişti fakat gelecek yıl bu oranın yarı yarıya düşmesi beklenmektedir.

Nevruz Dönemi, ülkede ekonomik açıdan birçok mal ve hizmet kaleminde talebin arttığı bir dönemdir fakat virüs bu kalemdeki harcamaları da etkileyecektir. Demiryolu Taşımacılığı Derneği Başkanı Mohammed Recebi, koronavirüsün ortaya çıkmasından sonra yaklaşık 25 bin kişinin, ortalama günlük ise 7-8 bin kişinin tren biletlerini iptal ettiklerini açıkladı. Tahminine göre Nevruz yolcularının iade edilen biletlerinin önümüzdeki hafta sonuna kadar 200 milyar tümene ulaşması beklenilmektedir. Benzer bir durum otobüs yolcu taşımacılığında da gözlemlendi.

Koronavirüsün ortaya çıkışıyla birlikte İran genelinde restoranlardaki satışlar %30 ila %35 civarında azaldı. Virüs salgını okulların, üniversitelerin ve bazı kamu alanlarının kapatılmasına yol açtı. İstatistiklere göre ülkedeki kamu alanların tatil edilmesinin günlük maliyeti 2.458 milyar tümen (yaklaşık 585,3 milyon dolar) olduğu tahmin edilmektedir.

Borsada İnişli Çıkışlı Dalgalanmalar

İran’da gerek döviz piyasalarında gerekse de diğer finansal piyasalarda risk algısı artış gösterme eğiliminde. Bu piyasalarda “risk algısı”; yapısal, ekonomik, siyasi sorunlardan, ABD yaptırımlarından ve FATF’ın kara listesine girilmesi gibi faktörlerden etkilenmektedir. Bu faktörlere son zamanlarda koronavirüs salgını da dâhil oldu. Risk algısının artmasıyla Tahran Borsası ve altın ile döviz piyasaları olumsuz bir tablo sergiledi. İran Merkez Bankası açık piyasa işlemleriyle borsa ve döviz kurlarındaki gelişmeleri frenlemeye çalışmaktadır. Merkez Bankasının piyasayı yumuşatmak için açık piyasa işlemleriyle likidite sunması, kısa vadede piyasaların yükselişini durdursa dahi orta ve uzun vadede bu politika enflasyonist baskıyı arttırmanın yanında ekonomik performansı da olumsuz etkileyecektir.