İran Araştırmaları Merkezi (İRAM) İstanbul tarafından yapılan makale sunumlarının onuncusunda, Dr. Halit Baş tarafından kaleme alınan “Birinci Dünya Savaşı’nda XIII. Kolordu’nun İran Harekâtı ve Menzil Hizmetleri” adlı makalenin sunumu yapıldı. Sunum İRAM YouTube kanalından canlı olarak gerçekleşti.
Baş, sunumuna İran’ın Birinci Dünya Savaşı arifesindeki durumunu anlatarak başladı. İran coğrafyasının 1907 yılında Britanya ile Rusya arasında yapılan anlaşmaya göre kuzey Rus nüfuz bölgesi; güney ise İngiliz nüfuz bölgesi olacak şekilde taksim edildiğini belirtti. Bu anlaşmaya göre merkezî İran tarafsız bölge olarak belirlenmişti. İran’ın, Birinci Dünya Savaşı’nın başında tarafsızlığını ilan etmesine rağmen kendini koruyacak teşkilatlı bir orduya sahip olmamasından dolayı savaşan güçler için bir mücadele alanı hâline geldiğini söyledi. Baş, Osmanlı askerî ve istihbarat birimlerinin Birinci Dünya Savaşı boyunca İran’da çeşitli faaliyetler yürüttüğünü ifade etti. Bu faaliyetlerden birinin de Irak’ta bulunan XIII. Kolordu’nun İran’a düzenlediği harekât olduğunu ekleyerek sunumuna devam etti.
1916 Nisan’ında Osmanlı Ordusunun Kut’ül Amare’de kazandığı zafer sonrası Enver Paşa, Irak’taki VI. Orduya bağlı XIII. Kolordu’ya İran’a hareket etmesi için emir verdi. Bu harekât planı Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Almanya’nın isteği sonucu yapıldığı gibi Enver Paşa’nın Türkistan’a ulaşma arzusunun da bir sonucuydu. VI. Ordu Komutanı Halil Paşa’nın itirazlarına rağmen XIII. Kolordu, Mayıs 1916’da İran içlerine doğru ilerlemek üzere Irak bölgesinden harekete geçti. Halil Paşa’nın bu harekâta muhalefet etmesinin nedeni harekâtın Almanya’nın isteğiyle yapıldığını düşünmesi ve XIII. Kolordu’nun ayrılmasıyla Irak Cephesi’nin zayıflayacağı öngörüsüydü. Başkumandan Vekili Enver Paşa ise İngilizlerin Kut’ül Amare hezimetinden sonra hemen toparlanamayacağını düşünüyordu. Bu şartlar altında, XIII. Kolordu üç aylık çok zorlu bir intikal sürecinden sonra 10 Ağustos günü Hemedan’a girdi. Bir müddet burada bulunan XIII. Kolordu, İngiliz birliklerinin Bağdat’a doğru harekete geçmesi sebebiyle İran’dan ayrılarak Irak’a geri dönmek üzere harekete geçti.
Askerî menzil hizmetleri ordunun ihtiyaçları bağlamında; cephane, erzak ve diğer levazımın ikmali, yaralıların, hastaların ve lüzumsuz malzemenin geriye nakli gibi hususları kapsamaktaydı. Irak’ta VI. Ordu kurulduğunda bu Orduya bağlı bir menzil müfettişliği de kurulmuştu. Bu müfettişlik, teşkilatlanmasını tamamlayamadan XIII. Kolordu’ya İran’a harekât emri verildi. Bu emri takiben İran Menzil Müfettişliği birimi kuruldu. Bağdat-Hemedan arasında farklı güzergâhlarda menzil hatları oluşturuldu. XIII. Kolordu’nun İran harekâtına bakıldığında menzil hizmetlerinin yetersizliği göze çarpmaktadır. Harekâtın yapıldığı coğrafyanın birliklerin geçişine elverişli olmaması da XIII. Kolordu’nun işini zorlaştırmıştır. Bağdat-Hanekin-Kirmanşah-Hemedan yolu, diğer güzergâhlara oranla daha uygun olduğu için tercih edilse de Osmanlı subaylarının istihbarat raporları bölgede tekerlekli vasıtaların geçebileceği yolların olmadığını; hatta yol denilebilecek yalnızca birtakım patikalar bulunduğunu nakletmektedir. Bağdat-Hanikin arasındaki 150 kilometrelik güzergâhta yeterli suyun da olmaması birlikleri zorlamıştır. İaşe hizmetlerinde de büyük aksaklıkların olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı Ordusu, iaşesini Ruslardan kalan depolardan ve parayla satın alınabilecek iaşe maddelerinden sağlamayı ummuştu. Ancak Rusların, iaşe maddelerinin birçoğunu geri çekilirken götürmeleri ve götüremediklerini imha etmeleri Osmanlı Ordusunun iaşe sıkıntısı çekmesine sebep olmuştur. Sağlık hizmetlerinin sağlanabilmesi için çeşitli menzillerde seyyar hastaneler kurulmuş ve bu seyyar hastaneler sayesinde yaralıların ve hastaların Bağdat’a nakledilmesine gerek kalmamıştır. Yaralı askerlerin tedavisinin yanında hayvanların sağlığı da XIII. Kolordu’yu sıkıntıya sokan bir durum olmuştur. Hayvanların yeterince beslenememesi ve kış şartlarından dolayı birçok hayvan telef olmuştur. Menzil hizmetlerinin önemli bir parçasını oluşturan silah ve cephane ikmali gibi meselelerde de eksiklikler görülmüştür. Başlangıçta nakil araçlarının yokluğundan dolayı cephane sandıkları efrat tarafından taşınmak zorunda kalmıştır. Bunların dışında XIII. Kolordu teknik açıdan da desteklenememiştir. Telsiz ihtiyacı hiçbir zaman tam olarak karşılanamamış ve keşif uçuşu için uçak bulunamamıştır.
Baş, sunumunun sonunda XIII. Kolordu’nun menzil hizmetlerinin eksikliğine rağmen harekâtı Hemedan’a kadar başarıyla sürdürdüğünü belirtmiştir. Bu harekâtın Osmanlı Ordusunun İran’daki faaliyetlerinin önemli bir parçası olduğunu ifade eden Baş’a göre harekâtın başlamasında Almanya’nın ısrarı kadar, Osmanlı tarafının da müstakil hedefleri etkili olmuştur. Sonuç olarak Hemedan’ı kontrol eden XIII. Kolordu, İngilizlerin Bağdat’a doğru ilerlediği haberi üzerine Irak’a geri çağrılmıştır.