İran Araştırmaları Merkezi (İRAM) İstanbul tarafından yapılan tez sunumlarının on beşincisinde, Esin Erginbaş tarafından Eskişehir Osmangazi Üniversitesinde hazırlanan “İran İslam Cumhuriyeti’nde Makbul Vatandaş İnşası: İlkokul Ders Kitaplarının İncelenmesi” adlı yüksek lisans tezinin sunumu yapıldı. Sunum, İRAM YouTube kanalından canlı olarak gerçekleşti.
Erginbaş, sunumuna makbul ve öteki vatandaşlık kavramlarını açıklayarak başladı. Her siyasal sistem gibi İran İslam Cumhuriyeti’nin de makbul ve öteki tasavvurunun bulunduğunu ifade etti. Siyasal yapıların eğitim sistemini ve müfredatını kendi ideolojisini vatandaşlara benimsetmek ve makbul vatandaş yaratmak için kullandığını belirtti. Tezinde; İran İslam Cumhuriyeti’nin, makbul vatandaş tasavvurunu anlamak için ilkokul ders kitaplarını incelediğini söyledi. İlkokul seviyesinde 2018-2019 yıllarında okutulan Sosyal Bilgiler, Gökyüzünün Hediyeleri, Farsça ve Kur’an gibi ortak derslere ait toplamda 21 ders kitabını incelediğini vurgulayan Erginbaş, sunumunda şu sözlere yer verdi:
İncelenen ders kitaplarında makbul vatandaşlık tasavvuru Şii-Müslüman ve Şii-İranlı olmak üzere iki yönde geliştirilir. Şii-Müslüman yurttaş tasavvuru; aile, kadın, Ali, cami ve ehlibeyit gibi kavramlar etrafında oluşturulur. Ders kitaplarında tasvir edilen Müslüman birey; temel dinî öğretilere vâkıf ve ibadetleri yerine getiren, Allah’ı evrenin merkezinde gören bir kişidir. Aile ve kadın kavramları da aynı şekilde İslami bağlam içinde değerlendirilir. Hatice, Fatma ve Zeynep gibi Peygamber’in yakını olan kadınlar, ders kitaplarında kız öğrenciler için örnek olarak gösterilen makbul kadınlardır. Makbul vatandaşlık inşasında dikkati çeken bir başka tema ise ehlibeyit ve Ali’ye yapılan özel vurgudur. Ders kitaplarında Peygamber’in Ali’yi kendisine vekil seçtiği sık sık tekrarlanır. Ehlibeyit ve Şii imamların yüceltilmesi de ders kitaplarındaki makbul Şii-Müslüman kimliğinin diğer bileşenlerindendir.
Şii-İranlı yurttaş kimliği, ilkokul ders kitapları aracılığıyla yerleştirilmeye çalışılan ikinci tasavvurdur. Bu tasavvurda; Şiiliğin siyasal yönü, İran tarihi ve kavmiyeti ön plandadır. Dinî söylemde olumsuz yerleri olan Yezid, Firavun ve Nemrud gibi şahsiyetler; Pehlevi rejimi veya dış güçler ile özdeşleştirilir. Ders kitaplarında İran İslam Cumhuriyeti’nin güvenlik kaygılarını yansıtan iç ve dış düşman kavramlarına da yer verilir. ABD ve İsrail dış düşman olarak tasvir edilirken önceki Pehlevi rejimi ise Batılı güçlerle iş birliği hâlinde olan iç düşmandır. Şehitlik, Şii-İranlı yurttaş tasavvurunda önemli bir rol oynar. 1980’li yıllarda yaşanan İran-Irak Savaşı, İran İslam Cumhuriyeti’nin makbul vatandaş tanımında şehitliğin yerini sağlamlaştırmıştır. İranlıların Aryan kavminden geldiği teması, makbul vatandaş tasavvurunda dikkati çeken bir başka husustur. Ayrıca İranlıların bilim, sanat ve kültür gibi alanlarda tarih boyunca büyük işler yaptığı sık sık vurgulanır. Hatta İranlıların ilim sahasındaki üstünlüğü, hadislere dayandırılarak savunulur. Dil, marş ve bayrak gibi ulusal kimliğin sembolleri de Şii-İranlı yurttaş tasavvurunda kendilerine yer bulur. Şii-İranlı yurttaş tasavvurunu oluşturan unsurlar, makbul vatandaşlığın yalnızca İslami motiflerle kurulmadığını göstermektedir.
Erginbaş, sunumunun sonunda incelediği ders kitaplarının İran İslam Cumhuriyeti için makbul vatandaş tiplerini gösterdiğini söyledi. Ders kitaplarında Şii-Müslüman kimliğiyle birlikte İran’ın antik tarihine ve İranlıların kavmiyetlerine de vurgu yapıldığını belirtti. Din bilgisi kitaplarının Şii-Müslüman kimliğini; Sosyal Bilgiler ve Farsça kitaplarının ise Şii-İranlı kimliğini pekiştirdiğini ifade ederek sunumunu tamamladı.