İRAM İstanbul tarafından yapılan kitabiyat programının sekizincisinde, Ali Rıza Işın tarafından kaleme alınan Basra’nın Şiîleşmesi: 19. Yüzyıl adlı kitabın sunumu yapıldı. Sunum, İRAM YouTube kanalından canlı olarak izleyiciyle buluştu.
Işın, sunumunun başında kitabının temel iddiasının 19. yüzyıl öncesinde Sünni ağırlıklı bir bölge olan Basra’nın 19. yüzyılda çeşitli sebeplere bağlı olarak Şiileşmesi olduğunu söyledi. Kitabında inanç değiştirme olgusunun nedenlerini ortaya koymak ve Şii tebliğ faaliyetleri hakkında teorik tartışmaya katkıda bulunmak gibi amaçları güttüğünü ifade etti. Mevcut ikincil literatürde genellikle Bağdat bölgesindeki Şiileşme sürecinin ele alındığını ve Basra konusunda bir boşluk olduğunu belirtti. Daha sonra kitabın bölümlerinden bahseden Işın, sunumuna şu sözlerle devam etti:
Kimi araştırmacılar, Basra’nın öteden beri Şii bir şehir olduğunu iddia etmektedir. Hâlbuki 19. yüzyılın ortalarından önce bölgeye uğrayan gezginlerin ifadeleri, bölgede Sünni çoğunluğa işaret etmektedir. Bölgede Şiileşmenin birçok etmene bağlı olarak yaşandığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte kabilelerin yerleşik hayata geçişi, bölgedeki hızlı demografik değişim sonucu şehrin sosyoekonomik elitinin yok olması ve oluşan boşluğun Şii din adamları ile yerleşik hayata geçen kabileler tarafından doldurulması gibi sebeplerin diğerlerine nazaran belirleyici olduğu savunulabilir. Şii tebliğ faaliyetleri, İran Devleti’nin bölgedeki etkisi ile kabilelerin dinî bilgi ve eğitim alanındaki eksiklikleri, Şiileşmeyi mümkün kılan diğer unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Basra’daki Şiileşme, Osmanlı Devleti’nin geç de olsa dikkatini çekmiş; bölgedeki bürokratlar tarafından gönderilen raporlar, merkezi endişelendirmiş ve birtakım önlemlerin alınmasına yol açmıştır. Osmanlı Devleti durumu daha iyi anlamak için bölgeye araştırma komisyonları göndermiş ve eğitim alanında bazı teşebbüslerde bulunmuştur. Osmanlı Devleti’nin meseleye müdahalesinin gecikmesi bir yana temelinde sosyoekonomik şartlar olan Şiileşmeyi tedbir alarak durdurmasının mümkün olup olamayacağı da tartışmaya açıktır. Basra’daki Şiileşme, Osmanlı arşivi dışındaki kaynaklardan da takip edilebilmektedir. Örnek olarak 1890’lı yıllarda Duyun-u Umumiye Genel Sekreteri Vital Cuinet’in La Turquie d’Asie kitabı, bölgedeki Şiileşmeyi nüfus verileriyle ortaya koymaktadır.
Basra’nın Şiileşmesi geniş ve çetrefilli bir mesele olduğundan ilgili kaynaklar ve konunun ele alınabileceği bağlamlar da çeşitlidir. Ne var ki yüksek lisans tezinin kısıtlarına sahip bu çalışma, birçok kaynağı göz ardı etmek zorunda kalmıştır. Dönemin Basra’sının siyasi ve sosyal tarihine dair önemli veriler içeren İngiliz arşivinden yeterince yararlanılamamıştır. İngiliz arşivinin dışında, bölgedeki yerel süreli yayınlar ve Farsça kaynaklar da ihmal edilmiştir. Ayrıca Basra bölgesinde saha araştırması yapmak çalışmaya farklı bir derinlik katabilecekken güvenlik ve sağlık gibi gerekçeler bu duruma engel olmuştur.
Işın sunumunun sonunda, 19. yüzyıl öncesinde çoğunluğu Şii olmayan Basra bölgesinde hızlı bir Şiileşme yaşandığını tekrarladı. Basra’da Şii nüfusun artmasıyla Şiiliğin siyasi görünürlüğünün arttığını ifade etti. Basra’daki Şiileşmenin Basra’nın demografik ve sosyoekonomik yapısının değişmesiyle temelden ilintili olduğunu belirtti. Işın, Basra’nın Şiileşmesinin Bağdat bölgesinin Şiileşmesiyle benzer nitelikte olduğunu söyleyerek sunumunu tamamladı.