İran Ekonomisi Nereye Gidiyor?
İran Ekonomisi Nereye Gidiyor?
Mesut Nili, Eghtesad-e Iran be Koja Meravad, Dünya-yi İktisad Yayınları, Tahran, 1393, 840 sayfa.
ISBN: 978-6007106907
İran Ekonomisi Nereye Gidiyor? isimli kitap, çok sayıda ekonomist ve araştırmacının katkısı ile İran’ın önde gelen ekonomistlerinden Mesut Nili tarafından yazılmış; 2014 yılında Dünya-yi İktisat Yayınları tarafından yayımlanmıştır. Farsça yazılmış olan 840 sayfalık kitapta, İran’daki birçok ekonomik mesele değerlendirilmiş; tablolar ve grafikler aracılığıyla çeşitli bilgiler sunulmuştur.
Kitabın yazarı Nili, 1955 yılında İran’da dünyaya gelmiştir. Tahran’daki Şerif Teknoloji Üniversitesi Yapı Mühendisliği Bölümünden lisans derecesi ve Isfahan Teknoloji Üniversitesi Ekonomik Sistem Planlama Bölümünden yüksek lisans derecesi alan yazar, Manchester Üniversitesi Ekonomi Bölümünde yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlamıştır. Şu anda İran’da Şerif Teknoloji Üniversitesinde doçent olarak görev yapan Nili, Hasan Ruhani’nin cumhurbaşkanlığı döneminde hükûmetin Ekonomi Koordinasyon Merkezinde sekreterlik ve cumhurbaşkanı danışmanlığı görevlerinde bulunmuştur. İran’da çeşitli yönetim kadrolarında ve resmî pozisyonlarda çalışmış olan yazarın görevleri arasında ayrıca Şerif Teknoloji Üniversitesi İşletme ve Ekonomi Enstitüsü dekanlığı, Yüksek Eğitim Araştırma ve Planlama Enstitüsü başkanlığı, Muhammed Hatemi’nin cumhurbaşkanlığı döneminde Özelleştirme Komitesi başkanlığı ve İran Endüstriyel Kalkınma Stratejisi Projesi yöneticiliği yer almaktadır.
Nili; bu kitapta, İran’da makroekonominin değişkenlerine yönelik istatistiklere ve bilgilere yer vermesinin yanı sıra İran ekonomisinde rakamların ve göstergelerin değişimini inceleyen istikrarlı ve tutarlı bir analiz sunmaya çalışmaktadır. Kitabın temel analizi ile kitabın çeşitli bölümleri arasında bağlantı kuran analitik bir anlayışın inşa edilme çabası, bu kitabı benzerlerinden farklı kılmaktadır.
Kitap; giriş ve sonuç kısımlarına ek olarak kendi içinde çeşitli sayıda bölümler barındıran üç ayrı kısımdan oluşmaktadır. Kitabın başlangıcında yer alan giriş bölümü, araştırmanın hazırlanma biçimini ve kitabın diğer bölümlerini tanıtmaktadır. Kitabın dört ayrı bölümden oluşan ilk kısmı, İran ekonomisinin kapsamlı bir tablosunu özetlemeye ayrılmıştır. Bu kısımdaki ilk bölüm; içinde bulunduğumuz yüzyılın ilk on yılındaki (2001-2010/1380-1389) makroekonomik gelişmelere odaklanarak enerji, döviz, mahsuller, finans ve iş gücü gibi çeşitli piyasaları analiz etmektedir. İkinci bölüm; İran’da özelleştirme meselesini, bu sürecin zorluklarını ve sürecin İran ekonomisinin çeşitli piyasaları üzerindeki etkisini tartışmaktadır. Üçüncü bölüm; enerji fiyatlarındaki artışın hükûmetin bütçesi, iş dünyası ve haneler üzerindeki etkisi de dâhil olmak üzere sübvansiyonların hedeflerini analiz etmektedir. Bu kısımdaki dördüncü bölüm ise ara dönemdeki (2013-2017) İran ekonomisinin genel görünümüne odaklanırken İran’ın makroekonomik kalkınmasının geleceğini ve İran’ın makroekonomi politikası reformuna ilişkin senaryoyu incelemektedir.
Kitabın ikinci kısmı, İran ekonomisindeki iç gelişmelere ayrılmıştır. Bu kısımdaki ilk bölüm; doğal kaynaklar, coğrafya, endüstriyel altyapı ve iş gücü dâhil olmak üzere İran ekonomisinin hacmini değerlendirmektedir. İkinci bölüm; İran’da ekonomik büyüme, enflasyon, işsizlik ve istihdam, yatırımlar ile ekonomik büyüme konularını analiz etmektedir. Yoksulluğa ve eşitsizliğe ayrılan üçüncü bölüm; İran’da ev harcamaları seviyelerindeki değişim, gelir dağılımı, yoksulluk sınırı ve makroekonomik değişkenlere odaklanmaktadır. Dördüncü bölüm; İran’ın para politikasının zorluklarını ve araçlarını da kapsayacak biçimde para, kredi ve döviz kuru politikalarını incelemektedir. Beşinci bölüm; İran’da maliye politikası ve ekonomik büyüme, maliye politikası ve iş dünyası çevresi, maliye politikası istikrarı ve maliye politikasındaki zorluklar gibi konular üzerinden maliye politikalarını ele almaktadır. Altıncı bölüm; İran’ın ticaret politikaları, ticaret araçları ve bunların ülkedeki ekonomik büyümeye etkisi konularını merceğe almaktadır. İran’daki iş gücü piyasasını inceleyen yedinci bölüm; iş gücündeki arz ve talep, istihdam ve işsizlik, gelecek senaryosu, İran iş gücü piyasasının orta ve uzun vadedeki durumu ve bu piyasanın gelecekteki durumunun sonuçları gibi konuları içermektedir. Sekizinci bölüm; döviz ve sermaye piyasalarının gelişimi, finansal gelişim ve İran’ın finansal sisteminin doğası da dâhil olmak üzere finans piyasasını değerlendirmektedir. Dokuzuncu bölüm; ekonomik liberalleşme ve İran ekonomisinin teorik temelleri ile temel kavramlarına ayrılmıştır. Onuncu bölüm; enerji piyasası reformları, enerji sübvansiyonlarının miktarı ve tüketimine ilişkin açıklayıcı istatistikler, enerji fiyat reformlarına yönelik olası yaklaşımlar ve İran’da yükselen enerji fiyatlarının hükûmet bütçesi üzerindeki etkileri konularını analiz etmektedir. İran’da özelleştirme meselesini tartışan on birinci bölüm; özel sektörün gelişimini ve ülkedeki özelleştirmenin patolojilerini kapsarken İran ekonomisinde özelleştirmelerin geleceğine ilişkin bir çerçeve sunmaktadır. Bu kısımdaki son bölüm ise Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Türkiye, Çin, Katar, Irak ve Libya’dan (Libya dışında çoğunlukla İran’ın dış ticaret partnerleri) oluşan ülkelerdeki gelişmelere ve bu gelişmelerin İran ekonomisi üzerindeki etkilerine yer vermektedir. Bu bölüm ayrıca söz konusu ülkelerdeki gelişmelerin, İran’ın petrol piyasasındaki konumuna etkilerini de değerlendirmektedir.
Kitabın dört bölümden oluşan üçüncü kısmı, İran ekonomisinin küresel gelişimine odaklanmaktadır. Bu kısımdaki ilk bölüm, ürün piyasasının küreselleşmesini irdelemektedir. Bu bölüm aynı zamanda dünya ticaretindeki farklı sektörlerin kombinasyonuna, doğal kaynaklara yönelik dünya ticaretine, bölgesel yakınlaşma anlaşmalarına, gelişmekte olan ülkelerin (BAE, Çin, Doğu Asya ülkeleri ve Latin Amerika ülkeleri de dâhil olmak üzere) deneyimlerine ve kalkınma stratejisi tercihini etkileyen faktörlere yer vermektedir. İkinci bölüm, finans piyasasının küreselleşmesine ayrılmıştır. Bu bölüm; küreselleşmenin gelişimi, finans sektörünün küresel tanımı, finans sektörünün dünya ekonomisindeki önemi, finans piyasalarını etkileyen faktörler, dış finansman metotlarının çeşitleri, dış borçlanma ve doğrudan yabancı yatırım gibi konuları tartışmaktadır. Ayrıca belirli ülkelerin küreselleşme sürecindeki performansları ve finansal küreselleşme ile İran ekonomisi meselelerine de değinmektedir. Bu kısımdaki üçüncü bölüm, küresel enerji piyasasının gelişimini; enerji piyasalarındaki değişimlerin eğilimi, farklı ülkelerdeki enerji talebi gelişmeleri ve enerji (petrol ve gaz) arzını kapsayacak şekilde incelemektedir. Son bölüm ise Euro Bölgesi, G20, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi (KİK) ve Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) üzerinden yapılan vaka analizi çalışmasıyla bölgesel iş birliği meselesini ele almaktadır. Kitap, sonuç bölümü ile sona ermektedir. Ayrıca bir diğer önemli husus olarak kitabın bütün kısımlarının ve bu kısımlardaki bütün bölümlerin kendilerine ait giriş ve sonuç bölümleri bulunduğunu belirtmek gerekir.
Görüldüğü üzere kitap, İran ekonomisinin ana özelliklerini; iş gücü ve finans piyasaları ile yoksulluk ve gelir dağılımı açısından ele almaktadır. Buna ek olarak kitaba göre İran ekonomisine aşina olabilmek için para, maliye, döviz ve ticaret politikaları da dâhil olmak üzere çeşitli politika alanlarına hâkim olmak gerekmektedir. Kitap, belirli bir zaman dilimindeki İran ekonomisinin durumunu analiz etme açısından değerli bir çalışma ve İran ekonomisine ilişkin en güvenilir kaynaklardan biri olarak değerlendirilebilir.
Kitap, İran’ı bölgedeki birçok ülkeden ve dünyadaki bazı ülkelerden ayıran çok sayıda potansiyele sahip olan İran ekonomisinin kapasitesi ile performansına yönelik son derece açık bir tablo sunmaktadır. İran ekonomisinin başlıca avantajları ve kapasitesi; doğal kaynaklar, coğrafi kabiliyetler, endüstriyel altyapı ve iş gücü olarak özetlenebilir. Bunlara ek olarak bu çalışma; İran’ın, gerektiği gibi kullanıldığı takdirde, dengeli refah ve güvenlik alanlarına önemli katkılar sağlayabilecek yüksek bir potansiyele sahip olduğunu göstermektedir. Ekonominin başlıca aktörleri arasında ilişkiler kurulması ve ekonomi politikalarını formüle etme yolları, İran’daki verimliliğin ve performansın boyutlarını açıklayabilir.
Bu kitap; İran ekonomisinin performansının, kapasitesiyle hiçbir şekilde orantılı olmadığını göstermektedir. Yüksek oranlardaki enflasyona ve işsizliğe ek olarak istikrarsız ekonomik büyüme, ülkenin kaynaklarının teçhiz ve tahsis etme sistemindeki temel sorunların varlığına işaret etmektedir. Oysa İran; kullanılması durumunda, ekonomisi için çok daha elverişli koşullar yaratabilecek potansiyel ekonomik kabiliyete sahiptir.
İran’ın 2001-2010 yılları arasındaki zorlu ekonomi politikalarının ana meselelerini incelemesi, kitabın en önemli özellikleri arasındadır. Kitapta bahsedildiği üzere bu dönemde İran ekonomisindeki en önemli gelişmelerden biri, enerji piyasasında uygulanan değişikliklerdir. Enerji ücretlerindeki büyük ölçülü artış, halka yapılan nakit yardımlar ve döviz kuru ile banka faiz oranlarının sabit tutulması, söz konusu on yılda sübvansiyon hedefleri kapsamında İran enerji piyasasındaki en önemli değişikliklerin özelliklerini teşkil etmiştir. Ayrıca kitabın genel ölçekte küresel meselelere; özelde ise belirli bölgelerdeki ve ülkelerdeki gelişmelere yönelik ilgisi, önemli özelliklerinden biridir. Bu bağlamda kitapta belirtildiği üzere sendikalar, anlaşmalar, bölgesel ve devletler arası iş birlikleri mevcut küresel durumun önemli unsurlarını temsil ederken aynı zamanda açık bir şekilde İran ekonomisinin çeşitli boyutları üzerinde de etkili olmaktadır.
Kitabın; ekonomistlere, hükûmet yetkililerine, karar alıcılara, iş insanlarına, politikacılara, entelektüellere ve akademisyenlere İran ekonomisi alanındaki bilgilerini artırmak üzere tavsiye edilmesi dikkate değerdir. Eser özellikle İran ekonomisi derslerinin öğretiminde bilimsel bir kaynak olarak tavsiye edilmektedir.