İran’da uzun yıllardır tartışma konusu olan göçmen sorunu bir kez daha alevlenmiş durumda. İran kamuoyunda göçmenlere yönelik belirli bir düzeyde tepki her zaman olmuşsa da son dönemde basında ve sosyal medyada göçmen karşıtı söylem ve propagandalarda gözle görülür bir artış olduğunu söylemek mümkün. Eskiden sadece bazı reformcu çevrelerce gündeme getirilen göçmenlerle ilgili rahatsızlıklar artık muhafazakâr çevrelerce de açıkça dillendirilmeye başlandı. Son yıllarda artan göçmen sayısının bazı kentlerin demografik yapısını bozduğu, istihdam ve uyuşturucu gibi ciddi sosyal sorunlara neden olduğu, eğitim ve sağlık gibi hizmetlerde aksamaya yol açtığı ve kontrolsüz biçimde artan göçmen sayısının ülkenin geleceği açısından çeşitli güvenlik riskleri oluşturduğu başlıca şikâyetler arasında yer alıyor. Kamuoyunda göçmenlerle ilgili rahatsızlık her geçen gün daha da belirgin hale gelirken, İranlı yetkililer en az 2 milyon düzensiz göçmeni en kısa sürede sınır dışı etmeyi planlıyor.

Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan seçim kampanyası sürecinde düzensiz göçmenlerin ülkede istihdam ve uyuşturucu gibi ciddi sosyal sorunlara yol açtığını belirterek bu sorunu çözeceklerini söylemişti. Aynı şekilde Pezeşkiyan’ın İçişleri Bakanlığı için önerdiği İskender Mumini, güvenoyu oturumu öncesinde Mecliste yaptığı ilk konuşmasında “yasadışı göçle mücadele ve sınırın duvarla kapatılmasının en önemli önceliği” olacağını söyledi. Bu doğrultuda Pezeşkiyan hükümeti göreve başlar başlamaz Afganistan sınırına duvar örme projesine hız verildiği görüldü. İran silahlı kuvvetlerine bağlı mühendislik ve inşaat birimleri Ağustos ayının başından itibaren İran’ın doğu sınırını kapatmak üzere dört metre kalınlığında 300 kilometrelik duvar yapımı çalışmalarına başladı. Bu gelişmelere paralel olarak Meclis İçişleri ve Şuralar Komisyonu Sözcüsü Veliullah Bayati 6 Ağustos’ta komisyonun göçmenlerle ilgili kapsamlı düzenlemeler öngören “Yabancı Uyrukluların Girişi ve İkametine İlişkin Kanunda Değişiklik Yapılması” başlıklı yasa tasarısını gündemine aldığını açıkladı.

İran’daki mülteci sayısının yıllık yüzde 10 oranında azaltılmasını öngören bu tasarının Meclisten geçmesi durumunda İçişleri Bakanlığı, izinsiz olarak İran’da bulunan göçmenleri bir ay içinde ülkelerine geri göndermekle yükümlü olacak. Tasarı aynı zamanda üç ay içinde göçmen sayısının bulundukları il, ilçe ve köy nüfusunun yüzde 3’ünü aşmayacak şekilde düzenlenmesini öngörmektedir. İçişleri Bakanı Mumini 5 Eylül Perşembe günü Şiraz’a yaptığı ziyaret sırasında, “yabancı uyrukluların İran’da bulunmasıyla ilgili kapsamlı değişiklikler öngören düzenlemenin yakın zamanda hayata geçeceği”ni söyledi. Ülkenin daha fazla göçmen kaldıramayacağını belirten Mumini, ilk olarak yasadışı göçmenlerin sınır dışı edileceğini açıkladı. Aynı şekilde Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan 16 Eylül Pazartesi günü düzenlediği ilk basın toplantısında konuyla ilgili bir soruyu, “Afganistanlı göçmenlerle ilgili Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyinde üç toplantı yapıldı. Burada yasadışı olarak bulunanları ülkelerine gönderiyoruz.” şeklinde yanıtladı.

İran’daki Göçmen Nüfusu

İran’da yaşayan göçmen sayısıyla ilgili birbirinden farklı rakamlar telaffuz edilmektedir. BM Mülteciler Yüksek Komiserliğine göre İran’da yaklaşık 4 milyon göçmen yaşamaktadır. Bunlardan 800 bini mülteci statüsü kazanmış, 600 bini ise Afgan pasaportuyla yasal olarak yaşamaktadır. Geriye kalan nüfus ise belgesiz Afgan göçmenlerden oluşmaktadır. Ancak Taliban’ın 2021’de Afganistan’da iktidarı ele geçirmesinin ardından İran’a yönelik yeni göç dalgaları gerçekleşmiştir. İranlı makamlar sadece Afgan göçmen sayısının 5-6 milyon olduğunu ileri sürerken, gayri resmi kaynaklarda İran’da yaşayan göçmen sayısı 8 ila 10 milyon olarak belirtilmektedir. İçişleri Bakanlığı verilerine göre İran’da yüzde 90’ı Afganistan uyruklu olmak üzere 5 milyona yakın yabancı uyruklu göçmen bulunmaktadır. İran’ın Birleşmiş Milletler Daimi Temsilcisi Emir Said İrevani 18 Eylül Çarşamba günü Güvenlik Konseyinde gerçekleştirilen Afganistan konulu toplantıda, “İran’ın halihazırda 6 milyondan fazla Afgan sığınmacıya ev sahipliği yaptığını” söyledi.

İran’ın Aldığı Önlemler Türkiye’yi Etkiler mi?

Son aylarda bazı yerel makamların da hükûmetin düzensiz göçmenleri geri gönderme politikasına destek olmak amacıyla göçmenlerin üzerindeki baskıyı artırdığı görülüyor. Tahran Valisi Ali Rıza Fahari 31 Ağustos’ta valiliğin yasadışı göçmenlere hizmet vermeyeceğini açıkladı. İzinsiz olarak İran’da bulunan göçmenlerin derhal ülkeyi terk etmeleri gerektiğini vurgulayan Fahari, “Yasadışı göçmenlere ve onların yaşadıkları bölgelere hizmet götürülmeyeceği”ni belirtti. Benzer bir açıklama da Fars Valiliğinden geldi. Fars Valiliği Yabancı Uyruklular ve Göçmenler İşleri Genel Müdürü Behreng Kurbani 12 Eylül’de yaptığı açıklamada, “Yasadışı göçmenlerin ikamet etmesi, çalıştırılması ve çocuklarına eğitim verilmesi yasaktır. Yabancı Uyruklular ve Göçmen İşleri Genel Müdürlüğüne bağlı denetim grupları göçmen istihdam eden ve bunlara ev kiralayanlar hakkında dava açmak üzere yargıya başvuracaktır.” dedi. Aslında İran’da göçmenlere uygulanan bazı kısıtlamalar veya onların bazı hizmetlerden mahrum bırakılması yeni bir uygulama değil. Fakat eskiden sadece özel sektörle sınırlı olan bu tür uygulamaların artık devlete bağlı kurumlar tarafından da açıkça hayata geçiriliyor olması, İran devletinin düzensiz göçmenler konusundaki kararlılığını yansıtıyor.

İranlı yetkililer Mart 2025’e kadar en az 2 milyon düzensiz göçmenin sınır dışı edileceğini söylüyor. Sahadaki gelişmeler İran’ın son günlerde sınır dışı işlemlerine hız verdiğini gösteriyor. Sosyal medyada hemen her gün İran’ın farklı şehirlerinden binlerce Afgan göçmenin sınır dışı edildiğine dair görüntüler paylaşılıyor. İranlı yetkililerin beyanının aksine sınır dışı işlemi sadece izinsiz göçmenleri kapsamıyor. Sınır dışı edilenler arasında uzun zamandır İran’da yaşayan ve oturma izni olan veya başka geçerli belge taşıyan göçmenlerin de olduğu görülüyor.

Afgan yetkililer son haftalarda İran’dan sınır dışı edilenlerin sayısında ciddi bir artış olduğunu doğruluyor ve her gün ortalama 3 binden fazla Afgan göçmenin zorunlu veya gönüllü olarak sınır dışı edildiğini ifade ediyor. Ancak yine de ciddi bir “süpürme harekâtı” olmadan bu hızla milyonlarca göçmeni bu kadar kısa bir sürede geri göndermek pek mümkün görünmüyor. Diğer taraftan Afganistan’daki ekonomik şartlar dikkate alındığında, ülkenin İran’dan dönecek göçmenleri kabul etme kapasitesiyle ilgili ciddi soru işaretleri bulunuyor. Afganistan’daki ekonomik ve güvenlik şartlarından kaçarak İran’a gelen Afgan göçmenlerin çoğunun nihai hedefi Avrupa Birliği’ne ulaşmaktır. İran’daki Afgan göçmenlerin çoğu Türkiye’yi Avrupa Birliği’ne açılan kapı olarak görmektedir. İran’ın düzensiz Afgan göçmenlerin Türkiye’ye geçişlerine “göz yumma” politikası izlediği de bilinen bir husustur. Dolayısıyla Afganistan’daki ekonomik şartlar ve son zamanlarda İran’daki göçmenler üzerinde geri gönderme baskılarının artması, yurtdışında daha iyi bir yaşam arayan Afgan göçmenleri Türkiye’ye yöneltebilir.