Uzmanlar Meclisi Üyesi ve İmam Humeyni Eğitim ve Araştırma Enstitüsü Başkanı Ayetullah Muhammed Taki Misbah Yezdi, 6 gündür tedavi gördüğü hastanede 85 yaşında hayatını kaybetti. İran’da devletin temellerinin dayandığı Velayet-i Fakih teorisinin sıkı destekçilerinden olan Yezdi, veliyy-i fakihe karşıtlığı şirk kabul edip ona itaati Hz. Muhammed’e itaat etmekle eş değer görüyordu.

Yezdi Kimdir?

1935 Yezd doğumlu olan Muhammed Taki Misbah Yezdi ilk dinî eğitimini Yezd İlim Havzasında almıştır. 18 yaşındayken eğitimini sürdürmek için Irak’ın Necef şehrine gitmiş, bir yıl kalarak Kum’a dönmüş ve eğitimine burada devam etmiştir. Yezdi, Kum’da dönemin ileri gelen din adamlarından Seyyid Muhammed Hüseyin Burucerdi, Seyyid Ruhullah Humeyni, Muhammed Taki Behçet ve Muhammed Eraki’nin fıkıh ve fıkıh usulü derslerine katılırken felsefe ile Kur’an tefsirini Seyyid Muhammed Hüseyin Tabatabai’den öğrenmiştir.

Yezdi, Devrim’den önce fikrî olarak Ali Şeriati gibi dinî aydınları eleştirmiştir. Devrim öncesi siyasi faaliyetlere pek katılım göstermeyen Yezdi, Devrim’in üzerinden ancak üç yıl geçtikten sonra televizyonda, seküler aydınların da bulunduğu tartışma programlarına katılarak bu aydınlara karşı İslami görüşlerini savunmuştur. Yezdi’nin siyasi faaliyetleri, Devrim’den on yıl sonra Hamenei’nin devrim rehberliğine seçilmesiyle birlikte başlamıştır. Yezdi, 1990 yılında Huzistan seçim bölgesinden; 1998 yılından 2016’ya kadar da Tahran seçim bölgesinden Uzmanlar Meclisine seçilmiş ancak 2016 yılında yeterli oy alamadığı için bu Meclise girememiştir. 2020 yılında Meclis seçimleriyle eş zamanlı olarak düzenlenen Uzmanlar Meclisi ara dönem seçimlerinde Meşhed’den seçilmiştir.

Yezdi, 1990’larda Abdulkerim Suruş gibi dindar aydınların düşünsel ve kültürel alanlarda toplumu etkilemeye başlaması ve buna paralel olarak 1997’de Muhammed Hatemi’nin liderliğindeki reform hareketinin iktidara gelmesiyle bu akımın İran siyasetinde güç kazanması üzerine radikal duruşunu siyasete taşımıştır. Reformcuların iktidarda olduğu 1997-2005 yıllarında hükûmetin özellikle kültürel alandaki politikalarını sert bir dille eleştirmiştir. İstihbarat Bakanlığı içerisindeki kimi kliklerin 1998 yılındaki bazı aydın, politikacı ve gazetecilere yönelik işlediği seri cinayetlerin fetva kaynağının Yezdi olduğunu iddia edenler de olmuştur.

Fikrî Kurumsallaşma

Yezdi’nin 1995 yılında devlet desteğiyle Kum’da kurduğu İmam Humeyni Eğitim ve Araştırma Enstitüsü; Bilim, Araştırma ve Teknoloji Bakanlığının onayıyla üniversite statüsü kazanmıştır. Yezdi bu Enstitü sayesinde dinî ve siyasi düşüncelerini kurumsallaştırma adına önemli bir adım atmıştır. Velayet-i Fakih teorisini savunan Yezdi, veliyy-i fakihin meşruiyetinin ilahi olduğunun belirterek halkın, veliyy-i fakih seçiminde bir rolünün olmadığını savunmuş; İslam ve cumhuriyetin bir araya getirilerek sentezlendiği siyasal sistemin cumhuriyet boyutuna ise pek sıcak bakmamıştır. Yezdi ve talebelerinin düşünceleri; 1995 yazından itibaren Devrim Muhafızları Ordusunun (DMO) sivil ve toplumsal örgütlenme teşkilatı olan Besic Teşkilatı tarafından düzenlenen Velayet Projesi kapsamında üniversite öğrencileri ve hocalarına okutulmuştur.

Siyasi Kurumsallaşma

Yezdi, 2005 yılında Mahmud Ahmedinejad’ın cumhurbaşkanlığını desteklemiş ancak iktidarının ikinci döneminde, Ahmedinejad’ın Devrim Rehberi ile anlaşmazlığa düşmesi üzerine bu desteğini çekmekle kalmamış; onu ve çevresindekileri “yoldan çıkanlar” şeklinde nitelemiştir. Yezdi bu gelişmenin üzerine siyaset alanında da kurumsallaşmaya gitmek amacıyla önde gelen talebeleri başta olmak üzere kendisi ile hemfikir olanlara Direniş Cephesini kurmalarında yol göstermiştir. Direniş Cephesinin bileşenleri arasında radikal din adamları kadar DMO kökenli milletvekilleri de bulunmaktadır.

Direniş Cephesi ve Yezdi, 2013 Cumhurbaşkanlığı Seçimlerinde Kamran Bakıri Lenkerani’yi desteklemiş ancak Anayasayı Koruyucular Konseyi tarafından adaylığı onaylanmayınca Said Celili’ye destek vermiştir. Hasan Ruhani’nin cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra ise Ruhani’nin söylem ve icraatlarına ağır eleştiriler getirmiş; 2015’te imzalanan Nükleer Anlaşma’nın önde gelen karşıtlarından olmuştur. Yezdi ve Direniş Cephesi, 2017 Cumhurbaşkanlığı Seçimlerinde ise Ruhani’nin rakibi olan bugünkü Yargı Erki Başkanı İbrahim Reisi’yi desteklemiştir.

Sonuç olarak Misbah Yezdi, ölümünün ardından hem fikirsel hem siyasal anlamda kurumsallaşmış bir miras bırakmıştır. Direniş Cephesi, 2020 Meclis Seçimlerinde kayda değer milletvekilliği kazanarak bugün Meclis Başkanlık Divanı ile Dış Politika ve Millî Güvenlik Komisyonu başta olmak üzere Meclisteki en kritik yerlerde etkin bir şekilde varlık göstermektedir. Özellikle 1995’ten bu yana yürüttüğü kültürel, dinî ve siyasi faaliyetler sayesinde devletin siyasi, bürokratik ve güvenlik birçok birimlerindeki kadroların yetişmesine de katkı sağlamıştır. Yezdi’nin; ABD ile yeniden müzakere sürecinin tartışıldığı, Haziran 2021 Cumhurbaşkanlığı Seçimleri için hazırlıkların hız kazandığı ve Hamenei sonrasında kimin devrim rehberi seçileceği gibi sıcak tartışmaların gündemde olduğu bir dönemde hayatını kaybetmesi, müesses nizam için önemli bir kayıp olsa da geride bıraktığı dinî ve siyasi mirasın takipçileri, bu boşluğu önemli oranda doldurabilecek kapasitededir.