نیروهای رژیم بعثی اسد با پشتیبانی هوایی روسیه و شبه نظامیان ایران و با استفاده از سیاست زمین سوخته، بمباران مناطق مسکونی و تاکتیکهای جدیدی از جمله نبرد همزمان در چند جبهه توانستند در هفته های اخیر مناطق وسیعی از جنوب و شرق ادلب و جنوب حلب را که آخرین منطقه کاهش تنش و منطقه توافق سوچی به شمار می رود، تصرف کنند. مواضع ارتش ترکیه در ادلب هم از این حملات در امان نبوده و تعدادی از نظامیان ترکیه کشته شدند. در پی این حملات، حدود یک میلیون غیرنظامی مجبور به ترک خانه های خود شده و به سمت مناطق مرزی با ترکیه سرازیر شده و در یک نوار مرزی نسبتا باریک جمع شده اند. تصرف این مناطق برای ترکیه و مخالفان میانه رو شرکت کننده در نشستهای آستانه ناکامی بزرگی به شمار می رود.

شریک روند آستانه و توافق سوچی؟

در پی کشته و زخمی شدن تعدادی از نظامیان ترکیه و اقدامات تلافی جویانه آن، و محاصره بیشتر پایگاه های نظارتی اش در ادلب، روابط آنکارا و مسکو شاهد دور جدیدی از تنش شده است که از زمان سرنگونی هواپیمای روسیه توسط نیروی هوایی ترکیه، بی سابقه است. اگرچه عامل مستقیم این حملات نیروهای رژیم بعثی بودند، اما بدون شک بدون هماهنگی با روسیه نمی توانست صورت گرفته باشد.

ترکیه، روسیه و ایران در نشست چهارم آستانه در مه ۲۰۱۷ بر سر ایجاد چهار منطقه کاهش تنش در سوریه به توافق رسیدند. اما این مناطق یکی پس از دیگری با پشتیبانی روسیه و ایران به تصرف نیروهای رژیم بعثی درآمد. مهمترین و شاید تنها دستاورد نشست آستانه تشکیل کمیته قانون اساسی است که آن هم به دلیل كارشكني هاي رژیم تاکنون ناکام مانده است. "پیروزی" های رژیم اسد در دو سال اخیر نه تنها ثبات را به کشور برنگرداند و باعث پیشرفت در راه حل سیاسی نشده، بلکه امواج جدیدی از آوارگی، بی خانمانی، فقر و فلاکت سبب شده است.

در سپتامبر ۲۰۱۸ ترکیه و روسیه به توافق سوچی شامل بازگشایی بزرگراه های مواصلاتی، ایجاد یک منطقه عاری از تسلیحات سنگین و... دست یافتند. مسکو با ادعای اینکه ترکیه به تعهداتش در این توافق پایبند نبوده، دو ماه قبل به همراه رژیم اسد، عملیاتی را در ادلب آغاز کرده است. هدف از این عملیات اجرای مفاد توافق سوچی، یعنی بازگشایی بزرگراه های دمشق-حلب و حلب-لاذقیه و مبارزه با تروریسم اعلام شده، اما در حقیقت این بزرگراه ها و گروه های تروریستی بهانه ای بیش نیستند. هدف اصلی مسکو، تصرف مناطق جدید و تحمیل واقعیتهای جدید بر ترکیه و تحمیل نظر مسکو در رابطه با راه حل سیاسی در سوریه است. 

روسیه که تاکنون موفق نشده رژیم را از انزوا خارج و رضایت امریکا و اروپا را برای شروع روند بازسازی کسب کند، می خواهد از طریق تصرف ادلب، بحران سوریه را تمام شده نشان دهد و بگوید زمان بازسازی فرارسیده است. مسکو از همان ابتدا اعلام کرد که هدف آن باز گرداندن تمامی خاک سوریه تحت حاکمیت رژیم اسد است و ادلب از آن مستثنی نیست. این کشور هیچ وقت به نقش خود به عنوان ضامن روند آستانه عمل نکرده، بلکه عملیات نظامی رژیم را از طریق پایگاه خود در حمیمیم رهبری و مدیریت می کرد. پشتیبانی بی حد و مرز مسکو از رژیم اسد و نادیده گرفتن نگرانی های امنیتی آنکارا، منافع ملی شریک خود در آستانه را در معرض خطر قرار داده است.

سناریوهای پیش رو

نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که ترکیه تاکنون از درگیری با رژیم اسد خودداری می کرده است. این کشور برای اجرای عملیات سپر فرات، شاخه زیتون و چشمه صلح با داعش و نیروهای پ.ک.ک/ ی.پ.گ درگیر شده بود. ولی اکنون شاهد تغییر رویکرد ترکیه نسبت به رژیم اسد هستیم. رئیس جمهور ترکیه به نیروهای رژیم بعثی تا پایان فوریه مهلت داد تا از پایگاه های نظارتی کشورش در ادلب دور شوند و تهدید کرد که اگر به مناطق قبلی برنگردند، ترکیه آنها را دور خواهد کرد. 

عقب نشینی نیروهای اسد؟

نیروهای رژیم اسد و هم پیمانانش با جدی نگرفتن تهدید اردوغان، نه تنها از مناطق تازه اشغال شده عقب نشینی نکردند، بلکه مناطق جدیدی را هم تسخیر کردند و هم اکنون بیشتر پایگاه های نظارتی ترکیه که در مناطق تحت کنترل مخالفان احداث شده بودند، در مناطق تحت کنترل رژیم درآمدند. احتمال عقب نشینی نیروهای اسد از مناطق تازه اشغال شده علیرغم ضرب الاجل اردوغان، بعید به نظر می رسد. روسیه هم با ادعای اینکه عملیات خود در ادلب در راستای اجرای توافق سوچی صورت می گیرد، به رژیم اسد برای عقب نشینی فشار وارد نخواهد کرد به ویژه پس از اینکه بر تمامی بزرگراه حلب-دمشق مسلط شده است. برعکس روسیه وقت کشی خواهد کرد تا مناطق بیشتری را تصرف کند و مرکز استان ادلب را هم تحت کنترل خود درآورد.

توافق جدید؟ 

روسیه پس از تصرف هرچه بیشتر مناطق تحت کنترل مخالفان، سعی خواهد کرد سر توافق جدیدی با ترکیه به تفاهم برسد. اما احتمالا پیشنهادش چیزی فراتر از تثبیت نقاط جدید و برقراری آتش بس موقت و تضمین عدم تجاوز به پایگاه های نظارتی ترکیه نخواهد بود. برخی هم معتقدند که مسکو می خواهد نفوذ ترکیه را در ۱۰-۵ کیلومتری مناطق مرزی محدود کند. ترکیه تاکنون این پیشنهادات را نپذیرفته است. با این حال، احتمال توافق جدید هم وجود دارد. ترکیه احتمالا با پیشنهاد تثبیت نقاط فعلی و جلوگیری از پیشروی بیشتر رژیم اسد، در مقابل قرار دادن مناطق باقی مانده در تحت کنترلش و تضمین عدم حمله به آن یعنی ایجاد منطقه امن در بخشهای باقی مانده تحت کنترل مخالفان کنار می آید. در این سناریو، هدف ترکیه از ارسال این همه تجهیزات نظامی به ادلب، جلوگیری از پیشروی نیروهای رژیم به مناطق جدید و ایجاد منطقه امنی در مناطق باقی مانده در دست مخالفان است. مجموعه ای از نشانه ها این سناریو را تقویت می کند از جمله اشاره اردوغان به اینکه از این پس هواپیمایی هایی که غیرنظامیان را در ادلب هدف قرار می دهند، نخواهند توانست به راحتی به چنین اقدامی دست بزنند، و همچنین اظهارات خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه مبنی بر اینکه هدف از اعزام نیروهای کشورش به ادلب برقراری آتش بس و جلوگیری از نقض آن از سوی طرفهای مختلف از جمله گروه های رادیکال است.

درگیری با رژیم اسد؟

طبق اظهارات رئیس جمهور ترکیه، آنکارا با توقف نیروهای رژیم اسد در نقاط فعلی کنار نخواهد آمد و خواستار عقب نشینی آن از مناطق تازه اشغال شده بر اساس توافق سوچی است، زیرا اگر رژیم در این مرحله به مناطق قبلی برنگردد، طبق معمول پس از مدتی به بهانه هایی دست به حملات مجدد خواهد زد و تلاش خواهد کرد مناطق جدیدی را هم تسخیر کند. گذشته از آن، تا وقتی نیروهای رژیم اسد در منطقه حضور داشته باشد، صدها هزار آواره سوری در نزدیکی مرز ترکیه به مناطق خود باز نخواهند گشت. در این سناریو، ترکیه اجازه نخواهد داد رژیم اسد بیش از این گستاخی کند، زیرا در صورت عدم پاسخ، جرئت رژیم برای حمله به نیروهای ترکیه بیشتر خواهد شد و سعی خواهد کرد نه تنها تمامی ادلب، بلکه مناطق تحت کنترل ترکیه در شاخه زیتون، سپر فرات و چشمه صلح را نیز تصرف کند. از اینرو، ترکیه احتمالا مجبور خواهد شد عملیات نظامی برای عقب راندن رژیم از مناطق تازه تصرف شده انجام دهد. اما تا پایان فوریه دست به انجام عملیات نظامی نخواهد زد، و در عین حال به ارسال تجهیزات نظامی بیشتری به منطقه ادامه خواهد داد. ارسال نیرو و تجهیزات نظامی فراوان به ادلب احتمال درگیری با نیروهای رژیم اسد را تقویت می کند، به ویژه اینکه اردوغان سه هفته قبل، از سران گروه های مخالف خواست تا خود را برای نبردی بزرگ آماده سازند.

در صورت اقدام ترکیه به عقب راندن رژیم از منطقه توافق سوچی، عکس العمل روسیه عاملی تعیین کننده خواهد بود. اینجا هم می توان از دو احتمال سخن گفت. نخست با توجه به منافع دو کشور و احتمال حمایت امریکا از ترکیه، روسیه روابط خود را با آنکارا به خاطر رژیم اسد بیش از این در معرض خطر قرار نخواهد داد و بنابر این در برابر تلاش ترکیه برای بازپس گیری مناطق اشغال شده در ادلب سکوت خواهد کرد و از رژیم پشتیبانی نخواهد کرد. احتمال دوم درگیری روسیه با ترکیه، هرچند که بعید است اما غیرممکن نیست. ترکیه برای مقابله با روسیه نیاز به پشتیبانی واقعی امریکا و پیمان ناتو دارد که تاکنون نشانه هایی از این پشتیبانی دیده نمی شود. لذا به احتمال زیاد، ترکیه تمام تلاش خود را برای جلوگیری از درگیری با روسیه و در عین حال وادار کردن آن به در نظر گرفتن منافع ملی اش به کار خواهد گرفت.

مسکو نباید از یاد ببرد که بدون هماهنگی با ترکیه نمی توانست به موقعیت کنونی اش در سوریه دست یابد و ترکیه همچنان بازیگر مهمی در صحنه سوریه است که نمی توان آن را نادیده گرفت. دست ترکیه برای جلوگیری از اقدامات روسیه بسته نیست و می تواند از طریق اعطای تسلیحات کارآمد به مخالفان سوری هم پیمانش، مسکو را در باتلاق ادلب زمین گیر و آن را در یک جنگ فرسایشی که خروجی آن معلوم نیست، گرفتار کند. ایران هم که شبه نظامیانش حضور پررنگتری در درگیری های حومه حلب دارند، باید بداند که ترکیه برای تأمین امنیت ملی اش از هیچ تلاش و اقدامی فروگذار نخواهد کرد.