Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) Başkanı Rafael Grossi, 12 Eylül Pazar günü yeni İran Atom Enerjisi Kurumu (İAEK) Başkanı Muhammed İslami ile Tahran’da bir araya geldi. Görüşmenin ardından İAEK ve UAEA, Tahran’da ortak bir bildiri yayımladı. Karşılıklı güven ve iş birliğinin önemine vurgu yapan taraflar; bildiride, a) İAEK Başkanı İslami ve UAEA Başkanı Grossi’nin yaklaşan UAEA Genel Kurul Toplantısında görüşeceği, b) Grossi’nin iş birliğini geliştirmek ve teknik konularda üst düzey istişarelerde bulunmak için yakın zamanda İran’ı tekrar ziyaret edeceği, c) UAEA denetçilerinin, belirlenen izleme ekipmanlarına teknik servis sağlayacağı ve bu ekipmanların bellek kartlarının değiştirileceği, d) değiştirilen bellek kartlarının İran’da tutulacağı konularında anlaştıklarını açıkladı.

Tahran ziyareti dönüşünde, Viyana Havaalanında gazetecilere görüşmeye ilişkin açıklamalarda bulunan Grossi, “İran ile Ajans arasında ciddi bir iletişim kopukluğu sorunu vardı. Azalan iş birliğinin yanında çözüme kavuşması gereken muhtelif sayıda ihtilaf da mevcut. Görüşmemiz bu ihtilaflara kesin çözüm sağlamasa da bu görüşme diplomasiye kapı araladı. En acil konu olan bilginin sürekliliği sağlama konusunda çözüme ulaştık.” şeklinde konuştu. Grossi, 13 Eylül tarihinde ayrıca düzenlediği basın toplantısında, “İran’da yeni bir yönetim olduğunu ve onlara, kendilerini anlatmaları için zaman ve fırsat vermek gerektiğini” söyledi. Grossi’nin ziyaretini “İran ve Ajans arasındaki olağan/standart teknik temasların bir parçası” olarak değerlendiren İran İslam Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Said Hatipzade, ziyarete ilişkin Fars Haber Ajansına verdiği röportajda “İran ve UAEA arasında çözülmeye çalışılan teknik sorunlar vardı. Bu ziyaret, iki taraf arasındaki sorunların çözülmesine yardımcı olmak amacıyla düzenlendi.” açıklamasında bulundu.

Hatipzade’nin, görüşmeleri “olağan görüşmeler” olarak değerlendirmesinin aksine Grossi’nin ziyareti, 13-17 Eylül tarihleri arasında gerçekleşecek UAEA Yönetim Kurulu toplantısı ve toplantıdan bir hafta önce Ajansın Yönetim Kurulu üye ülkelerine İran’ın nükleer programına ilişkin sunduğu olumsuz iki rapor göz önüne alındığında zamanlama olarak kritik bir dönemde gerçekleştiği söylenebilir.

Rapordaki Önemli Noktalar Neler?

Birleşmiş Milletler nükleer gözlemcisi UAEA, 7 Eylül 2021 tarihinde üye ülkelere İran nükleer programına ilişkin iki adet doğrulama ve izleme raporu sunmuştur. İki rapordan biri; İran’ın, Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) kapsamındaki taahhütleri ile ilgiliyken bir diğeri ise Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT) kapsamındaki taahhütlerinin doğrulanması ile ilgilidir. Buna ilişkin Ajans tarafından verilen detaylı bilgiler, KOEP imzacıları ve ABD tarafından endişe ile karşılanmıştır. Raporda, iki temel konuda ilerleme sağlanamadığı vurgulanmaktadır.

Birinci konu, Ajans ile İran arasında hızla azalan iş birliğidir. Ajans raporda; İran’ın, “dört yerle ilgili deklare edilmemiş nükleer materyallerin varlığına ilişkin gerekli açıklamayı Ajansa henüz sağlamadığının” altını çizmiş ve bu durumun, “İran’ın, nükleer programının barışçıl doğasına ilişkin güvence sağlama yeteneğini ciddi şekilde etkilediğini” vurgulamıştır. İran, konuya ilişkin 24 Ağustos tarihli bir mektupta bildirilmemiş nükleer materyal hakkında Ajansa bazı bilgiler vermiş olsa da Ajans raporda, “İran tarafından sağlanan bilgilerin bir kısmının diğer güvenlik önlemleriyle tutarsız olduğu” değerlendirmesini yapmıştır. Grossi, İran ziyaretinden sonra Viyana Havaalanında gazetecilere verdiği demeçte, Ajans müfettişlerinin “en kısa zamanda” tesislere erişim sağlayacağını belirtmiştir.

Ajansın, tesislerdeki doğrulama ve izleme ekipmanlarına yönelik erişim sağlayamaması hususu, raporda ikinci olarak öne çıkan konudur. Ajans, bu konuda “2021 Şubat ayından bu yana doğrulama ve izleme ekipmanlarının geri kalanının durumu hakkında bilgi alamadığının” altını çizmiştir. İran İslam Cumhuriyeti ve UAEA arasında Ajansın gerekli doğrulama ve izleme faaliyetlerine devam etmesi için 2021 Şubat ayında imzalanan geçici ikili teknik anlaşmaya rağmen Ajans bu erişimi sağlayamamaktadır. Ayrıca bahsi geçen anlaşmanın süresi 24 Haziran’da sona ermiştir. Raporda ayrıca “TESA Karaj olarak bilinen santrifüj üretim tesisindeki bir kameranın kullanılmaz hâlde olduğu, bir diğerinin ise ciddi şekilde hasar gördüğü” doğrulanmıştır. Söz konusu hasarın 2021 Haziran ayında tesise yönelik düzenlenen saldırının sonucu olduğu düşünülmekle beraber UAEA, raporunda; İran’ın, saldırının sonuçlarını olduğundan daha hafif gösterdiğini öne sürmüştür. Grossi’nin bu konuya yönelik son açıklaması ise “Zarar gören ekipmanlar Ajans tarafından tekrar temin edilecek.” şeklinde olmuştur.

Sonuç olarak UAEA’nın son raporunda İran’ın, KOEP’ten doğan yükümlülüklerini yerine getirmekte ihmalkâr davranmaya devam ettiği, şeffaflık ve iş birliği politikasını terk ettiği belirtilmiştir. Ancak UAEA Yönetim Kurulu öncesi eleştirilerin hedefinde olan İran, UAEA Başkanı Grossi’nin ziyaret teklifini kabul etmiştir. Söz konusu ziyaretin ve varılan uzlaşının 13-17 Eylül tarihlerinde gerçekleşen Kurul toplantısında İran’a karşı atılacak aleyhte bir adımı engellediği söylenebilir. Birleşik Krallık, Fransa ve Almanya; 1-5 Mart 2021 tarihleri arasında düzenlenen UAEA Yönetim Kurulu olağan toplantısında İran aleyhinde karar çıkarmak için bir adım atmış fakat bu planı geri çekmişti. Tahran yönetimi ise bu haftaki Kurul toplantısında, İran’a karşı alınacak aleyhte bir kararın Viyana müzakerelerini tehlikeye atacağı uyarısında bulunmuştur. Öte yandan, İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hatipzade, 13 Eylül Pazartesi günü Viyana müzakerelerinin “yakında devam edeceğini” duyurarak sürece dair olumlu bir sinyal vermiştir.