Grossi’nin Tahran Ziyaretinin Nükleer Müzakerelere Etkisi

Grossi’nin Tahran Ziyaretinin Nükleer Müzakerelere Etkisi
AA
Grossi’nin ziyaretinin KOEP ve nükleer müzakerelere etkisi, UAEA ve İAEK arasında varılan siyasi mutabakatın teknik alanda da devam edip etmemesine bağlıdır.
Yazı boyutunu buradan ayarlayabilirsiniz

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) Genel Direktörü Rafael Mariano Grossi, 3-4 Mart 2023 tarihlerinde İran’a ziyarette bulundu. Grossi; ziyareti kapsamında İran İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan ile Cumhurbaşkanı Yardımcısı ve İran Atom Enerjisi Kurumu (İAEK) Başkanı Muhammed İslami ile bir araya geldi. Üst düzey toplantıların ana gündemi, UAEA ve İran arasındaki iş birliğini geliştirmek ve güvenlik önlemleri sorunlarının çözümünü hızlandırmak için gerekli adımların atılması olmuştur. Bu kapsamda UAEA ve İAEK, aşağıdaki hususlarda mutabakata varmıştır:

  • UAEA ile İran arasındaki etkileşimler, bir iş birliği ruhu içinde ve UAEA’nın yetkileri ile Kapsamlı Güvence Denetimi Anlaşmaları’na (Comprehensive Safeguard Agreements) dayalı olarak İran İslam Cumhuriyeti'nin hak ve yükümlülüklerine tam uyum içinde yürütülecektir.
  • İran, üç bölgeyle ilgili öne çıkan güvenlik önlemleri sorunlarına yönelik iş birliğini sürdürmeye ve tamamlanmamış güvence denetim ve doğrulama konularını ele almak için daha fazla bilgi ve erişim sağlamaya hazır olduğunu ifade etmiştir.
  • İran, gönüllülük temelinde, UAEA’nın daha fazla uygun denetim ve doğrulama faaliyetleri uygulamasına izin verecektir. Yakında Tahran'da yapılacak teknik bir toplantı sırasında iki taraf arasında detaylar/çalışma kuralları üzerinde anlaşmaya varılacaktır.

Grossi’nin Ziyarete İlişkin Düzenlediği Basın Toplantısında Öne Çıkanlar

Grossi, ziyaret dönüşünde bir basın toplantısı gerçekleştirmiştir. Basın toplantısından elde edilen bilgiye göre İran ve UAEA görüşmesinde masadaki konuları 4 maddede listelemek mümkündür:

  1. Bilginin sürekliliğinin sağlanması için 2022 Haziran ayında devre dışı bırakılan UAEA’ya ait 27 adet gözetleme kamerasının yeniden yerleştirilmesi.1
  2. İran’ın UAEA’ya bildirmediği 3 nükleer tesiste2 bulunan ve nükleer silah üretimiyle ilintili olduğu düşünülen insan kaynaklı uranyum parçacıklarının varlığına ilişkin Ajansa gerekli açıklamanın yapılması.
  3. Yüksek oranda zenginleştirilmiş uranyuma ilişkin gerekli denetim ve doğrulama için denetimlerin artırılması.
  4. UAEA’nın, İran'ın Fordo Nükleer Tesisinde uranyum zenginleştiren makinelerde beyan edilmemiş bir değişiklikle ilgili denetim ve doğrulamanın artırılması.

Grossi, İran ve UAEA arasında yukarıda listelenen konularla ilgili uzun zamandır devam eden uzlaşmazlıklara ilişkin somut adımlar attıklarını belirtmiştir. Buna göre Grossi:

  • 1. maddeye ilişkin; tesislere kameraların yeniden yerleştirileceği konusunda İran ile anlaşmaya vardıklarını duyurmuştur.
  • 2. maddeye ilişkin; İran’ın UAEA’ya konuyla ilgili gerekli materyaller, tesisler ve kişilere erişimin sağlanması açısından iş birliğine gideceğini belirtmiştir.
  • 3. maddeye ilişkin; %84 oranındaki zenginleştirmenin daha detaylı analiz edilmesi için UAEA’nın müfettişlerinin gerekli analizleri yapacağını temin etmiştir. Ayrıca Ajansın, İran'ın aktif olarak bu seviyede üretim ve stok yaptığına dair kanıt görmediğini vurgulamıştır.
  • 4. maddeye ilişkin; Fordo Nükleer Tesisinde denetimin %50 oranında artırılması konusunda anlaşmaya varıldığını belirtmiştir.

Grossi, teknik olarak da ilerlemenin sağlanması için bir UAEA ekibinin çok kısa zaman içinde İran’a gideceğini vurgulamıştır.

İran Basını ve Yetkililerinden Grossi’nin Açıklamalarına Yalanlama

İran Millî Güvenlik Yüksek Konseyine bağlı Nour News; Grossi'nin, UAEA’ya bildirilmemiş 3 nükleer tesise ve konuyla bağlantılı insanlara erişimin sağlanacağı açıklamalarının yanlış olduğunu iddia etmiştir. İAEK Sözcüsü Behruz Kemalvendi, UAEA ile yapılan toplantılarda bireylere erişimin "asla teklif edilmediğini" ve "öyle olsaydı da İran'ın kesinlikle karşı çıkacağını" söylemiştir. Kemalvendi ayrıca “3 tesise erişimin de gündeme gelmediğini ve daha fazla erişime gerek olmadığını” ifade etmiş; ek olarak "nükleer tesislere yeni kameraların yerleştirilmesiyle ilgili olarak da herhangi bir görüşme veya anlaşma olmadığını” belirtmiştir. İAEK Başkanı İslami, Grossi’nin ziyaretine ilişkin “NPT'ye [Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması] ve güvenlik önlemlerine uyduğumuzu söyledik. Fordo'dakiler de dâhil olmak üzere denetimler, NPT ve Kapsamlı Güvence Denetimi Anlaşmaları çerçevesindedir. Denetimlerin sayısı ve şekli anlaşmaya göre olacaktır. %84 zenginleştirme sorunu kapatılmıştır.” açıklamasında bulunmuştur.

Değerlendirme

Ziyaretin hemen ardından (5 Mart) İran’dan gelen yalanlama açıklamalarının, UAEA ve İran’ın yayımladığı ortak basın açıklamasıyla bile ters düştüğü göz önünde bulundurulduğunda İran kamuoyuna yönelik bir hamle olduğu söylenebilir. Reisi hükûmetinin, İran İslami Şûra Meclisinde 2020’nin sonunda çıkarılan “Yaptırımları Kaldırmak ve İran Halkının Çıkarlarını Korumak İçin Stratejik Eylem Yasası”nın baypas edildiği şeklindeki eleştirilerle Mecliste hedef hâline gelmemek için çelişkili açıklamalarda bulunduğu görülmektedir. Zira Meclisten, Grossi’nin İran ziyaretine ve sonuçlarına yönelik eleştirilerin gelmesi gecikmemiştir. İran İslami Şûra Meclisi Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Komisyonu Sözcüsü Mahmud Abbaszade Meşkini; İran'ın, UAEA'ya değil de Batı ülkelerine bağlı olduğu için Grossi'yi davet etmemesi gerektiğini söyleyerek "İran'a her seyahatinde, daha sonra onunla paylaşılan bilgileri bize karşı kullanıyor." açıklamasında bulunmuştur. Erdebil Milletvekili Meşkini “KOEP [Kapsamlı Ortak Eylem Planı, Nükleer Anlaşma] mevzusu, ABD'nin tek taraflı olarak Anlaşma’dan çekilmesi ve Hasan Ruhani yönetiminin Anlaşma’yı uygulamaya ve karşılığında hiçbir şey almadan tavizler vermeye devam etmesiyle uzun zaman önce kapandı. Batı’ya hiçbir şey vermemeliyiz.” cümleleriyle rahatsızlığını dile getirmiştir. Dış politika analisti Emir Ali Ebulfeth, 5 Mart Pazar günü muhafazakâr çizgideki Nameh News sitesine verdiği röportajda “İran'ın ziyarete umut bağlamaması gerektiğini” söyleyerek "Grossi’nin ziyaretinin sonucu ne olursa olsun, UAEA ve İran arasındaki ilişkinin çok da parlak olmadığını" belirtmiştir. Ebulfeth, “Tahran ile Washington arasındaki gerilim azalmadığı sürece UAEA’nın, İran'ın nükleer faaliyetleri konusunda tatmin olmasının beklenemeyeceğini” de sözlerine ekledi.

Yalanlama açıklamalarına rağmen yayımlanan ortak açıklama dikkate alındığında, İran’ın önceleri katı davrandığı ve ayak dirediği konularda taviz verdiği düşünülebilir. Ancak İran’ın temel motivasyonunun, daha önceden de olduğu gibi bu hafta gerçekleşen UAEA Yönetim Kurulu toplantısında kendisine karşı atılacak aleyhte bir adımı engellemeye çalışması olduğu iddia edilebilir. Nitekim, 6 Mart tarihinde başlayan UAEA Yönetim Kurulu toplantısı sona yaklaşırken diplomatik kaynaklar, İran karşıtı bir karar alınmasının söz konusu olmadığını belirtmiştir. İran’ın, şimdilik yeni bir sansür kararını bertaraf ettiği söylenebilir.

Grossi’nin ziyaretinin KOEP ve nükleer müzakerelere etkisi, UAEA ve İAEK arasında varılan siyasi mutabakatın teknik alanda da devam edip etmemesine bağlıdır. Diğer bir ifadeyle İAEK’nin, kısa zaman içinde İran’a gideceği söylenen UAEA teknik ekibiyle anlaşmaya varılan konularda iş birliğine gidip gitmeyeceği, bu anlamda hayati önem taşımaktadır.


8 Haziran 2022 tarihinde UAEA Yönetim Kurulu, kendisine bildirilmemiş üç nükleer bölgede uranyum izlerini açıklamadığı için İran'ı resmen sansürleyen bir kararı kabul etmişti. İran, bu karara bir cevap olarak 2015’teki Nükleer Anlaşma’nın bir parçası olarak kurulan 27 kamera da dâhil olmak üzere ekstra izleme ekipmanını kaldırdığını açıklamıştı.

2 Söz konusu tesisler Turkuz Abad, Veramin ve Merivan’daki tesislerdir.