İran’ın yüzey suyu kaynaklarının %33’üne ev sahipliği yapan Huzistan; sel, hava kirliliği ve kuraklık gibi tehlikelerle karşı karşıyadır ve halkın su kaynaklarına erişimi sınırlıdır. Huzistan’ın yeterli su kaynağına sahip olmasına rağmen ilde yaşanan su krizi, birçok gösterge ile açıklanabilir.

Demografik ve Ekonomik Göstergeler

Huzistan ili, İran’ın güneybatısında 64.057 kilometrekarelik bir alanda bulunmaktadır. Son yapılan 2016 yılı nüfus sayımına göre 4,7 milyonluk nüfusa sahiptir. Toplamda 27 ilçesi bulunan il, ülkenin ekonomik faaliyetleri açısından ikinci sırada yer almaktadır. Bu il ekonomik potansiyel açısından; petrol dâhil edildiği zaman gayrisafi yurt içi hasılada %20 oranına sahip Tahran’dan sonra %15,5 oranla ülkenin ikinci ili ve petrol dâhil edilmediği zaman ülkenin dördüncü ili konumundadır. Bütün bu potansiyellere rağmen Huzistan’daki işsizlik oranı %14,5’in üzerinde olmakla beraber bazı ilçelerdeki işsizlik oranı %40 ila %45 arasındadır. Ayrıca Kooperatif, Çalışma ve Sosyal Refah Bakanlığına göre bu ilin %24,5’i mutlak yoksulluk içerisindedir. Hane halkının %29,7’si toplumun en alt üç ondalık diliminde yer almakta ve %58’inden fazlasının arabası bulunmamaktadır. Yüzey suyu kaynakları açısından zengin olmasına rağmen ildeki 11 şehir¹  kuraklık ve su kıtlığıyla karşı karşıyayken 700 köyde içme suyu daimî olarak tedarik edilememektedir. 

Huzistan’ın Jeostratejik, Jeoekonomik ve Jeopolitik Önemi

Huzistan ili; siyasi, ekonomik ve stratejik açıdan ülkenin önemli illerinden biri konumundadır. Bir yandan sahip olduğu petrol ve doğal gaz rezervleri bakımından “Stratejik Enerji Elipsi” olarak bilinen bölgenin merkezinde yer alırken öte yandan jeopolitik konumu itibarıyla bu kaynakların Güney ve Doğu Asya gibi büyük enerji piyasalarına ulaşmasında önemli bir rol üstlenmektedir. Huzistan, İran’ın toplam devlet gelirleri ve ihracatın büyük bir kısmını oluşturan petrol ve doğal gaz kaynakları bakımından ülkenin en zengin illerindendir. Mahşehr ilçesinde faaliyet gösteren 33 petrokimya tesisi, il genelinde faaliyet gösteren 4 büyük petrol rafinerisi, demir ve çelik üretimi ile ülkenin ikinci ilidir ve ayrıca ülke akarsularının üçte biri bu ilde bulunmaktadır. Tüm bu etkenler ilin jeoekonomik önemini artırmaktadır. İmam Humeyni, Mahşehr ve Hindican gibi önemli limanların burada bulunması, İran’ı açık sulara bağlamakla beraber bölge ülkeleri ile ticari ilişkiler kurmasında etkin bir rol oynamaktadır. Huzistan’ın jeostratejik önemini artıran etkenler arasında Basra Körfezi’ne olan coğrafi yakınlığı ve yaklaşık 650 kilometrelik Irak sınırı gibi hususlar yer almaktadır. 

Huzistan’da Su Kaynakları ve Su Tüketimi

Coğrafi açıdan Huzistan ili; Basra Körfezi, Umman Denizi ve diğer birkaç ille birlikte ülkenin ana su havzasında yer almaktadır. Büyük Karun, Kerhe ve Cerrahi-Zühre havzaları burada bulunmaktadır. İl, yıllık ortalama 330 mm yağış almaktadır. 2020-2021 yılındaki bulgulara göre Büyük Karun havzasının yıllık yağış miktarı 399 mm, Kerhe havzasının yıllık yağış miktarı 294 mm ve Cerrahi-Zühre havzasının yıllık yağış miktarı 345 mm’dir. İldeki baraj rezervuarlarının toplam kapasitesi 21,3 milyar metreküp, doluluk oranları ise 13,3 milyar metreküptür. Huzistan’da bulunan yedi büyük rezervuar barajının toplam su depolama hacmi 16 milyar metreküptür. 25 Aralık 2021 tarihi itibarıyla Huzistan’daki rezervuar açığı oranı %74’tür. İl, yılda 31 milyar metreküp su giriş hacmi ve 3 milyar metreküp yeraltı akiferlerinde depolanan su ile ülkede ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Su tüketimi çerçevesinden bakılacak olunursa il genelinde yılda 31 milyar metreküp su tüketildiği ifade edilebilir. Huzistan’daki yüzey suyunun %90’ı tarım sektöründe, %10’u ise sanayi sektörü ile içme suyu olarak kullanılmaktadır. İl, tek başına ülkenin tarım sektöründe kullanılan suyun yaklaşık %13’ünü tüketmektedir.

Hidropolitik Açıdan Huzistan

İran’ın güneybatı bölgesindeki su havzası, ülkenin en önemli yüzey suyu kaynağı olarak kabul edilmekle beraber Huzistan için bol miktarda yüzey suyu sağlamaktadır. Ülkenin ana su havzasının %26’sını oluşturan bu havza; Karun, Kerhe, Dez, Cerrahi ve Zühre gibi önemli nehirleri kapsamaktadır. Su kaynakları bakımından ülkenin zengin illerden biri olan Huzistan; Dez, Şehit Abbaspur, Şüheda, Kerhe, Hayırabad, Karun-3, Karun-4 ve Mescid-i Süleyman gibi barajlara ev sahipliği yapmaktadır. Bunun yanında Hürşadegan ve Hürü’l-Azim gibi sulak alanlar burada bulunmaktadır. Bu barajlar ve sulak alanlar, iller arası su temininde büyük öneme haizdir. Basra Körfezi’ne olan coğrafi yakınlık ve zengin tatlı su kaynaklarına sahip olmanın yanında Basra Körfezi ve Umman Denizi’nin suyunun ülke merkezine transfer edilmesi için bazı projelerin başlaması, Huzistan’da suyu siyasallaştıran etkenler arasındadır. Havzalar arası su transferi veya Gotvend Barajı gibi hatalı inşa edilen barajlar, su hacminin azalmasına yol açmakta ve ekonomik, sosyal ve çevresel sonuçlara neden olmaktadır. Bu durum bölge halkında ayrımcılık duygusu yaratmakla beraber protestoları tetiklemektedir. 2020 yılında Ahvaz’a bağlı Gayzaniye’de gerçekleşen protestolar sırasında, 83 köyü bulunan 250.000 nüfuslu Gayzaniye’de Devrim’den bu yana içme suyuna erişimin sıkıntılı olduğu gündeme getirilmişti. Karun’dan su transfer projelerinin durdurulmaması ve su kaynaklarının yönetiminin daha çok bölgesel lobilere ve etnik çıkarlara dayanması; Huzistan’ın hidropolitiğini daha girift bir hâle getirmektedir. 

Huzistan’daki Su Krizinin Nedenleri

Huzistan ilindeki su krizinin ve kuraklığın çeşitli nedenleri vardır. Su kaynakları yönetiminin yetersizliği başta olmak üzere doğal afetler ve değişen iklim koşulları bu nedenlerin arasında yer almaktadır. Ekim 2018’de ilin Abadan ve Hürremşehr ilçeleri şiddetli su sıkıntısıyla karşı karşıya kalmış, şiddetli su kıtlığı ve tuzlu su nedeniyle buralarda tarımsal alanların çoğu yok olmuş ve sayısız palmiye ağacı zarar görmüştü. Huzistan’daki su krizinin temel nedenlerinden diğeri Kerhe Barajı gibi ilde bulunan barajların arkasındaki suyun buharlaşmasıdır. 2021 yazında hava sıcaklığının 50°’yi görmesi nedeniyle Kerhe Barajının arkasındaki suyun yaklaşık %70’i buharlaşmıştı. Öte yandan Karun Nehri’nden başka bölgelere su transferi sağlayan projelerin, Huzistan’daki su sorununu derinleştirdiğini belirtmek mümkündür. 

Kuhreng-3 projesi hâlihazırda devam ederken Behşetabad-1 ve Beheştabad-2 tünelleri; Isfahan ve Zayende Nehri’ne su taşımaktadır. Bunun yanında yağış miktarının önemli ölçüde azalması ve tarım sektörünün suya olan talebi gibi hususlar da ildeki su krizini artıran etkenlerdir. 2007-2016 yılları arasında Huzistan’da azalan yağış miktarı ve artan kuraklığa rağmen ildeki mahsul ekimi yaklaşık iki kat artmıştır. Huzistan’da şeker kamışı ve çeltik ekimi için tüketilen suya bakılacak olunursa ilde yaklaşık 85.000 hektarlık arazinin çeltik ekildiği görülmektedir. 

Su Üzerinden Sağlanan Rant ve Çıkar Çatışması

Çevre Koruma Kurumu, Enerji Bakanlığı, Tarım Bakanlığı ve Petrol Bakanlığı arasında yaşanan çıkar çatışması, Huzistan’daki sulak alanların kuruması üzerinde etkin bir rol oynamaktadır. Huzistan Çevre Koruma İl Müdür Yardımcısı Adil Alai’nin ifadesine göre “İldeki sulak alanın %70’i, petrol şirketlerinin müteahhitleri tarafından yok edilmiştir. Petrol tesislerinin faaliyetlerini yürütmesi için sulak alanların 3, 4 ve 5 numaralı rezervuarları kuru tutulmuş ve bu alanlara su girmesine izin verilmemiştir.” Öte yandan Enerji Bakanlığının Huzistan’daki suyun başka bölgelere transferini öngören onaylı projelerinde ve Yüksek Su Konseyinin bölgeye yönelik politikalarının yanında merkez illere su transferi sağlanmasınde veya bu ilde maliyetli su projeleri yapılmasına yönelik baskı ve pazarlıklarda milletvekillerinin de büyük etkiye sahip olduğunu belirtmek mümkündür.

Söz konusu muhtelif kamu kuruluşlarının Huzistan eksenli çıkar çatışması, “yolsuzluk ve görevi kötüye kullanma” olarak nitelenebilir. Nitekim proje koordinatörü olan Huzistan Su Kurumunun, projeyi icra eden Hatemü’l-Enbiya İmar Karargâhını uygun şekilde denetlememesi, sermaye israfına neden olmuştur. Bunun yanında bu projelerde kullanılan boruların arızalı olması ve sık sık değiştirilmesi; yürütülen proje tamamlanmadan farklı projelerin başlaması da sorunu tetikleyen etkenlerdendir. Ayrıca ildeki su kaynakları üzerinden sağlanan rantta hâkim gücün Enerji Bakanlığı olduğu da öne sürülmektedir. Sonuç itibarıyla sorunun çözümü; bakanlıkta kurumsallaşmış olan rant hakkında Meliste araştırma ve soruşturma açılarak bu konunun bir karara bağlanması ve Huzistan’daki su krizine kalıcı çözüm üretebilmek için uzman görüşlerine dayanan bir su yönetimi stratejisi geliştirilmesi yönünde olmalıdır.

 ¹ İran İdari Taksimat Kanunu’na göre nüfusu 10.000 ve üzeri olan yerleşim bölgelerine şehir denmektedir.