İran’da alüminyum üretiminin yıllık değeri 22 milyar dolar ve bu miktar, ülkenin kendi ihtiyaçları için yeterli. Bu düzey ile İran, külçe alüminyum üretimi bakımından dünyanın en büyük 18. ülkesi. Yapılan projeksiyonlara göre 1404 yılına kadar (Mart 2025-Mart 2026) İran’ın külçe alüminyum üretim kapasitesinin 1,5 milyon tonu aşması bekleniyor.

İran Maden ve Madencilik Endüstrileri Geliştirme ve Yenileme Kuruluşu (Iranian Mines and Mining Industries Development and Renovation Organization, IMIDRO), İran’da madencilik sektöründe faaliyet gösteren bir kamu iktisadi kuruluşudur. Bu şirketin üretim gamında alüminyum da bulunmaktadır. IMIDRO tarafından açıklanan verilere göre işletmenin külçe alüminyum üretim miktarı 1400 yılında 539.000 ton olarak gerçekleşmiştir. İşletmenin 1399 yılı üretimi 447.000 ton ve 1398 yılı üretimi 278.000 ton olmuştur. IMIDRO dışında alüminyum üretiminde öne çıkan şirketler ve 1400 yılı külçe alüminyum üretim rakamları Tablo 1’de sunulmuştur.

Alüminyum üretiminin ağırlıklı olarak kamu kurumlarınca yapıldığı ülkede, IMIDRO dışında üç tane daha büyük oyuncu bulunmaktadır. İkinci büyük işletme 1400 yılında 174.000 ton düzeyinde üretim miktarı ile Güney Alüminyum Şirketidir (South Aluminium Corporation, SALCO). SALCO ile üretim kapasitesi bakımından yakın düzeyde olan el-Mehdi Alüminyum Şirketi (al-Mahdi Aluminium Company, AAC) 1400 yılında 150.000 ton külçe alüminyum üretmiştir. Diğerlerine göre daha küçük olmasına rağmen sıralamada dördüncü sırada yer alan İran Alüminyum Şirketinin (Iran Alumina Company, IAC) 1400 yılı üretim miktarı ise 37.000 ton olarak gerçekleşmiştir. 

IMIDRO yetkililerince İran’da alüminyum sektörüne yönelik birkaç önemli veri daha paylaşılmıştır. Yapılan açıklamada ilk olarak; 1400 yılında İran’da toplam külçe alüminyum üretim miktarı bir önceki yıla göre %20 artış göstermiştir. Oysaki 1399 yılında uzmanlar tarafından 1400 yılına yönelik yapılan projeksiyonda külçe alüminyum üretim miktarının %63 artacağı öngörülmekteydi. Ancak koronavirüs salgınının neden olduğu sorunlar (tedarik vb.) nedeniyle üretim artışı %20 civarında kalmıştır.

Boksit Cevherinden Alüminyuma

Boksit cevheri alüminyum oksit ve hidroksitlerin bir karışımıdır. Boksit cevheri çıkarıldıktan sonra bazı işlemlerden geçirilmek suretiyle alüminyum elde edilmektedir. Boksit cevherinin işlenmesi (ayrıştırılması) sonrasında “toz” veya “katı form” alüminyum üretilmektedir. 

Katı Form Alüminyum 

Katı formlu alüminyum savunma sanayisinde ve özellikle de roket, füze ve torpido gibi mühimmat ve araçların yapımında kritik öneme sahiptir. Resim 1’de görülebileceği gibi füze/roket gibi mühimmatın ana strüktürü hafif ancak sert materyalden yapılmaktadır. Alüminyum ve titanyum gibi malzemeler, bu iki karakteristikle uyumludur. Bu bağlamda sivil nedenlerin dışında üretilen alüminyumun, İran’ın füze üretiminde önemli bir yerinin olduğu düşünülmektedir. 

Görsel 1: Roket/Füze Ana Omurgası

Toz-Form Alüminyum (Alüminyum Tozu)

Katı materyal olarak kullanımının dışında alüminyumun “toz” formu da roket ve füze yapımında kullanılan bir materyaldir. Alüminyum tozu “katı yakıtlı füze/roket” sistemlerinde “temel” yakıt olarak kullanılmaktadır. Katı yakıtlı füze/roket sistemlerinde alüminyum tozu yakıt iken amonyum perklorat gibi malzemeler ateşleyici olarak alüminyum tozunun ateşlenmesini sağlamaktadır.

İran’da son yıllarda roket/füze teknoloji ve üretiminde belirgin bir ilerleme gözlemlenmektedir. Örneğin Şubat 2022’de orta menzilli ve katı yakıtla çalışan “Hayber Şeken” füzesi denenmiştir. 1.450 km menzile sahip bu sistemin aslında bir tür süpersonik füze ya da süpersonik füzeye yönelik önemli bir gelişme olduğu söylenmektedir. 

İran’ın diğer bir faaliyet alanı, uzaya faydalı yük götürme çalışmalarıdır. Bu amaçla kayda değer başarı sağlandığı uzmanlarca belirtilmektedir. Örneğin 2022 Mart ayında katı yakıtlı bir taşıyıcı roket ile İran, “Nur-2” uydusunu Dünya yörüngesine yerleştirmeyi başarmıştır.

İran’da Alüminyum Tozu Üreten Cacerm İşletmesi 

Reuters haber ajansı tarafından 2020 yılında yayımlanan bir araştırma yazısına göre İran’ın Kuzey Horasan bölgesinin Cacerm (جاجرم) ilçesinde gizli bir “alüminyum tozu” üretme merkezi ortaya çıkartılmıştır. Bölgede yer altında ciddi bir boksit cevheri rezervi bulunmaktadır. Cacerm’in Tahran’a uzaklığı 470 km, Meşhed’e uzaklığıysa 300 km’dir.

Harita 1: Cacerm Alüminyum Üretim Tesisi

A. Harita

B. Uydu 

Tesisin varlığı ilk kez 2020 yılında ortaya çıkarılmakla birlikte bu tesisin 2000’li yılların ortalarından itibaren faaliyette olduğu anlaşılmaktadır. Bu tesis hakkındaki bilgiler, İran’da üst düzey bir kamu görevlisinin (Amir Moghadam) 2018’de ülkeyi terk etmesi ve bu kişinin daha sonra bu işletmenin varlığı ile ilgili bilgileri Reuters’a sızdırması ile ortaya çıkmıştır.

Reuters, Moghadam tarafından sızdırılan bilgiler sonrasında dosyanın üzerinde araştırmayı derinleştirmiştir. Yapılan detaylı araştırmalar sonunda bu tesisin varlığına ve 2000’li yılların ortalarından itibaren faaliyette bulunduğuna yönelik çok sayıda resmî dokümana ulaşılmıştır. Gerek Moghadam tarafından ifşa edilen bilgiler gerekse de Reuters’ın titiz araştırması sonucu ortaya çıkan belgeler derlenerek 2020 yılının ortalarında bu durum Reuters tarafından haberleştirilmiştir.

Reuters’ın haberi yayımlamasını takiben İran’da Devrim Muhafızları Ordusuna yakınlığı ile bilinen Kayhan gazetesi bu iddialara yönelik bir yazı hazırlamıştır. Kayhan gazetesindeki yazıda tesisin varlığı inkâr edilmemekle birlikte bu tesiste ülkenin ihtiyacı olan “katı form alüminyum” üretildiği belirtilmiştir. 

Cacerm (جاجرم) Alüminyum Kuruluşu (CAK) Kuzey Horasan ilindeki Cacerm ilçesinin merkezinin yaklaşık 10 km kuzeydoğusunda yer almaktadır. CAK alüminyum sektöründe faaliyet gösteren iki dev kamu şirketinin (IAC ve IMIDRO) iştiraki şeklinde faaliyet göstermektedir. Reuters, CAK’ın boksit cevherini alüminyum/alüminyum tozuna dönüştürme bandı için gerekli olan sofistike makine parkının bir Çin kamu şirketi olan NFC (China Nonferrous Metal Industry’s Foreign Engineering and Construction Co, Ltd) tarafından sağlandığını yönelik bazı deliller sunsa da bu tam olarak kanıtlanmamıştır.

İran’da başta çelik olmak üzere alüminyum ve bakır gibi oldukça kritik ürünlerin üretiminde geçtiğimiz on yılda ciddi bir artış meydana geldi. Bu artış kısmen ülkenin “Direniş Ekonomisi Doktrini” ile uyumlu olarak ülkenin petrole bağımlılığını azaltmak amacıyla ülkenin üretim/ihracat yelpazesini genişletme stratejisinin bir parçasıdır. Ancak bunun yanında İran’ın bu sektörlerde (çelik, alüminyum) üretimini artırmasının bir nedeninin de bu malzemelerin, savunma sanayisinin birçok sahasında girdi olarak kullanılması olduğu düşünülmektedir.