İran Petrol İhracatı ve 2021 Projeksiyonu

İran Petrol İhracatı ve 2021 Projeksiyonu
Yazı boyutunu buradan ayarlayabilirsiniz

ABD 2020 Başkanlık Seçimleri sonrasında İran yaptırımlarının uygulanması ile ilgili hissedilir bir gevşeme var mı, varsa bu gevşeme sistematik bir durum mu yoksa sadece geçici mi; eğer bir gevşemeden söz edilebiliyorsa bu durum rakamlara yansıyor mu sorularına yönelik net bir cevabımız yok. Yaptırımların uygulanmasında hafif bir gevşeme olduğu ve bunun son aylarda az da olsa İran’ın ticaret rakamlarına yansıdığına yönelik haberler var. Ancak değişik kaynakların açıkladığı farklı rakamlar kafaları karıştırıyor.

Gevşeme hususunda bu tür haberlerin realitede ne kadar rakamlara yansıdığı burada önem kazanıyor. Öncelikle şubat ayının ilk günlerinde bazı uluslararası kuruluşlar tarafından yayımlanan verilere göre fosil enerji (ham petrol, kondensat ve doğal gaz) ürünlerinin ihracatında artış olduğuna yönelik bazı haberler yapıldı. Ancak enerji konusunda bilgi istihbaratı yapan uluslararası kurumların yayımladıkları verilerde ciddi çelişkiler var. İkinci olarak küresel enerji talebindeki toparlanmanın beklenenden daha yavaş olacağına yönelik ciddi çalışmalar yapıldı. Üçüncü olarak İran’a uygulanan yaptırımların omurgası, emtia satışından ziyade uluslararası para transferindeki zorluklardır. Açıkçası İran’a para transferinin bu denli zor olduğu bir ortamda fosil enerji ihracatında artışın ciddi bir sıçrama yapmasını beklemiyoruz. İRAM olarak bizim değerlendirmemiz; 2021 yılında İran’ın fosil enerji ihracatında artış yönlü gelişmeler olsa da bu artışın sınırlı ve temkinli bir seyir izleyeceği yönünde.

Kapsamlı Ortak Eylem Planı’nın (KOEP) yürürlüğe girmesi ile Birleşmiş Milletler, ABD ve Avrupa Birliği tarafından İran’ın nükleer faaliyetleri nedeniyle uygulanan yaptırımlar askıya alınmış ve böylece İran’ın üçüncü ülkelerle ticaretinde ciddi bir esnemeye gidilmişti. Dolayısıyla İran’ın günlük fosil enerji ihracatı KOEP’in yürürlüğe girmesiyle artış gösterdi. 2017 yılının ortalarından itibaren hızla artan fosil enerji ürünleri ihracatı 2018 yılının ilk aylarında rekor düzeye (2,8 milyon varil/gün) ulaşmıştır (Grafik-1). ABD’nin tek taraflı olarak KOEP’ten çekilmesi ve ardından ABD yaptırımlarının yeniden tesis edilmesi ile fosil enerji ihracatı hızla gerilemiştir. Nitekim Kasım 2018’de fosil enerji ürünlerine uygulanan yaptırımların yürürlüğe girmesi ve Mayıs 2019’da bazı ülkelere tanınan kısmi muafiyetlerin tamamen sonlandırılması ile toplam fosil enerji ihracatı 500 bin varil/gün bandına kadar düşmüştür (Grafik-1).

 

 

2012-2014 arası dönemde de İran, benzer yaptırımlarla karşı karşıya kalmıştı. Ancak o dönemde İran’ı müzakere masasına çekebilmek için belirli düzeyde “nefes alacak” alan tanınmıştı. Ancak 2019 yılının ortalarından itibaren yaptırımların hem kapsamı genişletilmiş hem de uygulanmasında daha titiz ve sert bir irade gösterilmiştir. 2019 yılının ortalarında ABD yönetiminin yaptırımları uygulama hususunda giderek daha titiz davranması İran’ın yaptırımları baypas etme konusunda geçmişte tecrübe kazandığı taktikleri belirli düzeyde engelledi. Nitekim durumun vahametinin boyutunu göstermesi bakımından Cumhurbaşkanı Ruhani’nin şu ifadesi oldukça manidardır: “İran şu an, İslam Devrimi sonrası yaşadığı en derin ekonomik krizin içerisindedir. Irak Savaşı’nda dahi bu derece sıkıntı içine düşülmemişti.”

Grafik-2’de gösterildiği gibi İran’ın toplam fosil enerji kapasitesi yaklaşık 5,1-5,2 milyon varil/gün ve ham petrol üretim kapasitesi 4,2-4,3 milyon varil/gün seviyesindedir. İran’ın yaptırımların olmadığı 2018 Ç1 ve 2018 Ç2 dönemlerinde üretim düzeyi maksimum kapasitesine yakın bir seviyededir. 2018 Ç1’de ham petrol üretim düzeyi 4,3 milyon varil/gün iken 2018 Ç2’de ham petrol üretim düzeyi bazı ülkelerdeki rafinerilerin yaptırımlar devreye girmeden yüksek miktarlı petrol alarak depolamayı tercih etmeleri nedeniyle 4,6 milyon varil/gün seviyesinde seyretmiştir. Dolayısıyla bu dönemde üretimin yanında stoklanan ham petrol de piyasalara sunulmuştur. Petrole yönelik yaptırımlar 2018 Kasım ayında devreye girse de 8 ülkeye geçici muafiyet tanınmış ve bu muafiyetler 2019 Mayıs’ında kaldırılmıştır. Bu yüzden 2018 Ç3’ten itibaren (henüz petrol yaptırımları devreye girmediği hâlde) Asya ve Avrupa’daki rafinerilerin başka ülkelere yönelmeleri nedeniyle İran’ın ham petrol ihracatının ve dolayısıyla üretim düzeyinin hızla azaldığı ve 4 milyon varil/gün seviyesinin altına indiği gözlemlendi. Muafiyetler nedeniyle üretim 2018 Ç4 ve 2019 Ç1’de 3 milyon varil/gün seviyesinin üzerinde gerçekleşti. Ancak daha sonraki çeyreklerde ham petrol üretiminin 2,5 milyon varil/gün seviyesinin altına düştüğü görüldü. S&P Global Platts tarafından sunulan projeksiyona göre 2021 Ç1’den itibaren İran’ın fosil enerji üretiminde yukarı yönlü bir hareketlenme beklenilmekte ve 2021 yılının son çeyreğinde 3,5 milyon varil/gün değerinin üzerine çıkması öngörülmektedir.

İran’da fosil enerji ile ilgili altı çizilmesi gereken diğer bir önemli husus da yerli tüketim. Ortalama bir İranlı, enerji fakiri muadil bir ülke vatandaşından 3-4 kat daha fazla fosil enerji tüketmektedir. Mevsimden mevsime ve hava durumuna bağlı olarak yurt içi tüketim farklılık gösterse de İran’ın günlük ham petrol tüketimi 2 milyon varil/gün civarında olduğu düşünülmektedir.

 

 

İran’ın fosil enerji üretimi ile ilgili 2021 beklentilerinin yukarı yönlü olmasına dayanak teşkil eden faktörleri kısaca sıralayabiliriz:

I. OPEC üyesi ülkelerin üst düzey yöneticilerine göre İran’ın petrol üretimi yakın dönemde artış sinyali veriyor. S&P Global Platts tarafından ocak ayında OPEC üyesi ülkelerin üst düzey yöneticileri ile yapılan standart anket ve derinlemesine mülakat analizlerinin sonuçlarına göre üst düzey yöneticiler, İran’ın Ocak 2021’de günlük ham petrol üretiminin 2,1 milyon varil/gün seviyesinde (ortalama olarak) olduğunu tahmin etti. Buna kondensat ve doğal gaz ile ilgili tahminler de eklendiğinde günlük üretimin 2,8-2,9 milyon bandında olacağı söylenebilir. Bu, geçtiğimiz aylara göre hafif de olsa bir kıpırdanmaya işaret ediyor. Bu anket çalışması çerçevesinde 2021’in diğer çeyrekleri ile ilgili tahminler yukarıdaki grafikte sunuldu. Birtakım varsayımlar çerçevesinde İran’ın yıl sonu fosil enerji üretimi 3,5 milyon düzeyine yaklaşabilir.

II. Mart 2021’de İran’da yeni yıl ve Nevruz kutlamaları nedeniyle uzun bir tatil dönemi başlıyor ve tatil döneminde insanların seyahatlerinde ve dolayısıyla petrol talebinde artış bekleniyor.

III. Ocak ayında çeşitli petrol üretim tesislerine üretimin artırılmasına yönelik bir direktifin gönderilmesi. Başta Güney Azadegan ve Batı Karun üretim sahaları olmak üzere İran hükûmetinin çeşitli petrol sahalarında üretimin artırılması için emir göndermesi yine bu bağlamda oldukça önemli.

IV. Biden’ın nispeten daha “mutedil” bir tavır izlemesi. Biden’ın Kasım 2020 Seçimlerinden başarı ile çıkması ve Ocak 2021’de göreve başlaması İran siyasi elitleri ve İran toplumunda psikolojik ve ekonomik anlamda hissedilir bir rahatlamaya neden oldu. Her ne kadar İran’a uygulanan yaptırımlar kaldırılmamış olsa da ve hatta bu yaptırımların kısa dönemde kaldırılması beklenmese de Biden’ın şu ana kadar yaptırımlarla ilgili “söylemi” Trump ile karşılaştırılmayacak düzeyde “makul” ve geleneksel “diplomatik” lisan ile uyumlu. Bu mutedil tavrın İran’ın petrol ihracatına olumlu bir etkisinin olup olmadığı henüz net değil. Bazı uzmanlar bu tavrın, günlük ihracatı artırma bağlamındaki etkisinin 50 bin varilin altında olduğunu vurguluyor. Nitekim resmî olarak yaptırımlar hâlen devrede ve ABD Hazine Bakanlığının hukuki ve idari olarak yaptırımları uygulamakla ilgili görevi devam ediyor. Farklı görüşlere rağmen kullanılan dilin az da olsa petrol ihracatını olumlu yönde etkileme potansiyeli var.

V. Eylül 2020-Ocak 2021 arası dönemde İran petrol ihracatının 1 milyon varil/gün üzerinde olduğuna yönelik haberler. TankerTrackers.com tarafından yapılan açıklamaya göre İran Eylül 2020-Ocak 2021 arası 5 aylık dönemde günlük ortalama 1 milyon varilin üzerinde ihracat gerçekleştirdi. Ayrıca TankerTrackers.com tarafından sunulan veriye göre İran’ın Ocak 2021’de günlük ortalama petrol ihracatı 1,5 milyon varil düzeyine yükseldi (Grafik-1).

İran’ın fosil enerji ihracatının 2021 yılındaki seyri birçok faktöre bağlı olarak değişecek. Biden’ın ABD Başkanı olarak göreve başlaması bu bağlamda pozitif bir gelişme. Ancak KOEP’in geleceği, İsrail seçimleri, İran seçimleri, Körfez ve Orta Doğu coğrafyasındaki gelişmeler, ABD-Çin ve ABD-Rusya ilişkileri, koronavirüs salgının seyri, küresel enerji talebinin toparlanma hızı gibi birçok faktör burada etkili olacak. İran bağlamında bu çok faktörlü ve çok katmanlı denklemde 2021 yılında bazı olumlu gelişmeler olabileceği düşünülse de bizce çok büyük bir rahatlama için daha vakit çok erken.